نوروپاتی یا صدمه به عصب ناشی از بیماریهای متعددی همچون دیابت و یا درمانهایی همانند شیمی درمانی است. از این جهت چندین نوع از این صدمه به عصب در پزشکی تعریف میشود.
در حقیقت نوروپاتی اغلب اوقات اشاره به نوروپاتی محیطی دارد که خودش به تنهایی یک بیماری اما بیشتر برای شرح تعدادی از مشکلات سلامتی از جمله صدمه به عصب محیطی و علائم آن مشکلات اشاره دارد. منظوراز عصب محیطی، اعصابی به جز مغز و نخاع است. این وضعیت اغلب موجب بی حسی و درد در دستها و پاها میشود و ممکن است روی سایر نقاط بدن هم اثر بگذارد. اگر چه بسیاری از بیماریهای ایجاد کننده آن قابل درمان هستند اما با انجام یک سری کارها میتوانید از نوروپاتی پیشگیری کرده و یا و در صورت وجود از طریق تغییر در سبک زندگی و تغذیه، آن را کنترل و درمان کنید.
علائم و نشانههای نوروپاتی
علائم نوروپاتی بیشتر بستگی به علت زمینهای و خود فرد دارد اما معمولا شامل این موارد هستند:
- بی حسی موقتی یا مداوم
- احساس سوزن سوزن شدن، تیر کشیدن یا سوزش
- افزایش حساسیت به لمس
- درد یا گرفتگی عضلات بخصوص در دستها یا ساق پا
- ضعف عضله یا بی استفاده شدن عضله
- فلج
- اختلال در عملکرد اندامها یا غدد
- اختلال در ادرار و عملکرد جنسی
- کاهش عکس العملها
- کاهش تعادل بخصوص در تاریکی
برای درک چگونگی عمل نوروپاتی در بدن، لازم است بدانید که سیستم عصبی به دو بخش تقسیم میشود. سیستم اعصاب مرکزی یعنی مغز و نخاع و سیستم اعصاب محیطی که پیامها را بین سیستم اعصاب مرکزی و سایر نقاط بدن انتقال میدهد.
سیستم عصب محیطی هم به نوبه خود به دو بخش سیستم عصبی داوطلبانه یا سوماتیک تقسیم میشود که کنترل کننده تمامی اعمالی ست که از آنها آگاه هستیم و میتوانیم خودآگاه آنها را کنترل کنیم مانند حرکت دادن اندامها و بخش دیگر سیستم غیر ارادی یا خود مختار است که میتواند چیزهایی مانند ضربان قلب، تنفس و هضم غذا را که تحت اختیار ما نیستند، کنترل کند.
از لحاظ عملکرد نیز به سه نوع تقسیم میشوند:
- اعصاب حسی که پیامها را از پنج حس (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) از طریق ستون مهرهها به مغز میرسانند. به عنوان مثال یک عصب حسی میتواند به مغز اطلاعاتی را در مورد چیزهایی که در دست میگذرد همانند درد، دما و بافت بگوید.
- اعصاب حرکتی در جهت مخالف اعصاب حسی حرکت میکنند. آنها پیامها را از مغز به عضلات میبرند. به عنوان مثال به عضلات میگویند چطور و چه موقع منقبض شوند تا حرکت ایجاد شود. برای مثال حرکت دادن دست برای دور کردن از چیزی داغ.
- اعصاب خودمختار مسئول عملکردهای بدن هستند که خارج از کنترل مستقیم هستند همانند تنفس، گوارش، ضربان قلب، فشار خون، عرق کردن، کنترل مثانه و تحریک جنسی. اعصاب خود مختار به طور غیر ارادی کنترل و پاسخگویی به استرسهای خارجی و نیازهای بدن را بر عهده دارند. به عنوان مثال وقتی که ورزش میکنید، دمای بدن افزایش مییابد. اعصاب خود مختار سیستم تعریق را تحریک میکنند تا از بالا رفتن زیاد دمای بدن جلوگیری شود.
نوع علائمی که شخص حس میکند بستگی به نوع عصبی دارد که صدمه دیده است.
علل و عوامل خطر
صدمه عصبی منجر به نوروپاتی میتواند به روشهای مختلفی که بر ساقه عصب (که پیامها را به سلولهای دیگر هدایت میکند)، غلاف میلین (که ساقه را پوشش داده و محافظت میکند) یا ترکیبی از هر دو بوجود آید.
- دیابت خوب کنترل نشده شایعترین نوع نوروپاتی، نوروپاتی محیطی دیابتی است که افراد مبتلا به دیابتی که قند خون خود را خوب کنترل نمیکنند، دچار میشوند. تخمین زده میشود ۶۰ درصد کل افراد مبتلا به نوروپاتی از این نوع باشند.
- نوروپاتی ایدیوپاتیک دومین گروه بزرگ نوروپاتی و برای آنهایی ست که علت آن مشخص نشده باشد. ۲۳ درصد افراد و به عبارت بهتر بیماری موسوم به نوورپاتی محیطی ایدیوپاتیک هستند.
- صدمه جسمانی شایعترین علت صدمه عصبی است. صدمه ناشی از تصادفات، ورزشها و عملهای جراحی میتوانند موجب کشیدگی، صدمه یا فشردگی عصب شوند.
- مشکلات قلبی و عروقی که تامین اکسیژن برای اعصاب محیطی را کاهش داده و منجر به صدمه بافت عصبی میشوند.
- بیماریهای خود ایمن که طی آن سیستم ایمنی به اشتباه بعضی از بافتهای بدن را مورد حمله قرار میدهد که میتواند شامل عصبها و یا بافتهای اطراف آن و فشردگی عصبها شود. سندرم شوگرن، لوپوس و آرتریت روماتویئد برخی از این بیماریها هستند.
- عدم تعادل هورمونی که فرایندهای متابولیک را تخریب کرده، منجر به ورم بافتها و در نهایت فشار روی اعصاب محیطی میشود.
- اختلالات کلیه و کبد منجر به تجمع مواد سمی در مقادیر بالا در خون میشود که به بافت عصبی صدمه میزند.
- عدم تعادل ویتامین یا مواد مغذی بخصوص ویتامینهای گروه B
- قرار گرفتن در معرض سموم در مواد غذایی مثل جیوه، آرسنیک و سرب
- سرطانها و تومورهای خاص
- داروهای شیمی درمانی که در ۳۰ تا ۴۰ درصد افراد استفاده کننده، موجب نوروپاتی میشود.
- عفونتهایی همانند بیماری لایم، زونا، ویروس اپشتین بار، هپاتیت B و C و HIV
- سو مصرف الکل
- داروهایی همانند ترکیبات پلاتینیوم، تاگزانز، تالیدومید، سیتوزین آرابینوزید، اینترفرون و ولساد
- بیماریهای ارثی همانند بیماری دندان ماری شارکوت، آمیلوئیدوز خانوادگی، بیماری فابری و لوکودیستروفی متاکروماتیک
انواع نوروپاتی
جایی که صدمه عصبی بوجود آید، نوع نوروپاتی را نشان میدهد. بر این اساس نوروپاتی بر چند نوع است.
مونونورپاتی: وقتی که نوروپاتی تنها به یک عصب صدمه میزند. صدمه جسمانی یا ضربه همچون تصادف شایعترین علت آ« است. فشار پیش رونده روی عصب ناشی از بی تحرکی طولانی مدت (مانند نشستن روی صندلی چرخدار یا دراز کشیدن روی تخت)، یا حرکات مکرر و تکراری میتواند باعث ایجاد نوروپاتی تک عصبی شود. سندرم تونل کارپال یک نوع شایع نورپاتی تک عصبی است.
پلی نوروتراپی شایعترین نوع صدمه به عصب است. به هنگامی بوجود میاید که اعصاب چندگانه محیطی را دچار صدمه میکند. علائم آن بستگی به این دارد که صدمه روی اعصاب خودکار، حسی یا حرکتی یا ترکیبی از آنها باشد. صدمه به اعصاب خودکار میتواند اعمال جسمانی غیر ارادی همانند فشار خون را دچار مشکل کرده و حتی موجب علائم گوارشی شود. صدمه به اعصاب حسی میتواند بر حسهای پنج گانه و حس تعادل اثر بگذارد در حالی که صدمه به عصب حرکتی موجب حرکت و رفلکس میشود. وقتی هم عصبی حسی و هم حرکتی درگیر شوند، بیماری پلی نوورپاتی حسی حرکتی نامیده میشود که طی آن صدمه به سلولهای عصبی، فیبرها (آکسونها) و پوشش آنها (غلاف میلین) بوجود میآید.
پلی نوورپاتی سیمتریک دیستال یک نوع شایع از پلی نوروپاتی است و در میان افرادی با دیابت پیشرفته، بیشتر است. در این نوع پلی نوروپاتی، نخستین رشتههای عصبی از کار افتاده، بیشترین فاصله را با سیستم عصبی مرکزی دارند و با علائمی مانند درد و بی حسی به طور قرینه در پاها حس میشود، سپس با پیشرفت بیماری به سمت بالای پاها حرکت میکنند. اندام فوقانی نیز ممکن است در نهایت درگیر شود.
تشخیص
ترکیب گیج کننده و تغییر پذیری علائمی که نوروپاتی ایجاد میکند، اغلب تشخیص را دشوار میکند اما تشخیص این بیماری اغلب به روشهای زیر انجام میگیرد:
- شرح حال از بیمار: پزشک سوالاتی را در مورد علائم و هر گونه تحریک یا عوامل تسکین دهنده در طول روز، محیط کار، عادات اجتماعی، قرار گرفتن در معرض سموم، استفاده از الکل، خطر بیماریهای عفونی و سابقه خانوادگی بیماریهای عصبی میپرسد.
- معاینه جسمانی و عصبی: پزشک به دنبال شواهدی از بیماریهای کل بدن است که میتواند موجب صدمه به عصب شود مانند دیابت. معاینه عصبی شامل آزمایشاتی است که علت اختلالت نوروپاتی و همچنین میزان و نوع آسیب عصبی را شناسایی میکند.
- آزمایشات مایع بدن: آزمایشهای خون مختلف میتواند دیابت، کمبود ویتامین، اختلال عملکرد کبد یا کلیه، بیماریههای متابولیک، عفونتها و علائم فعالیت غیر عادی سیستم ایمنی را مشخص میکند. پروتئینهای غیر عادی یا وجود سلولهای ایمنی یا پروتئینهای غیر عادی مربوط به برخی نوروپاتیهای ناشی از ایمنی، با مایعات دیگر بدن سنجیده میشود.
- تست ژنتیک: تستهای ژنتیکی برای برخی نوروپاتیهای ارثی وجود دارند.
- تست سرعت هدایت عصبی (NCV) که قدرت و سرعت سیگنال را در امتداد اعصاب حرکتی و حسی خاصی اندازهگیری میکنند. آنها میتوانند اعصاب تحت تاثیر را نشان داده و مشخص کنند که علائم ناشی از تحلیل رفتن غلاف میلین است یا آکسون. در طول این آزمایش، یک پروب باعث تحریک الکتریکی فیبر عصبی میشود که با تولید تکانه الکتریکی خود پاسخ میدهد. الکترودی که در امتداد مسیر عصبی قرار گرفته، سرعت انتقال پیام در طول آکسون را اندازه گیری میکند. سرعت پایین انتقال، نشان دهنده صدمه به غلاف میلین است در حالی که کاهش در قدرت تکانهها در سرعت طبیعی علامت تخریب آکسون است. ناتوانی در استخراج پیامها میتواند نشان دهنده مشکلات شدید در هر یک از اینها باشد.
- نوار عصب عضله که شامل وارد کردن سوزنهای بسیار ریز داخل عضلاتی خاص برای ثبت فعالیت الکتریکی آنها در حالت استراحت و در طول انقباض است. نوار عصب عضله تحریک پذیری و پاسخگویی را تست میندف فعالیت الکتریکی عضلانی غیر طبیعی در نوروپاتی حرکتی را شناسایی میکند و میتواند به افتراق بین اختلالات عضله و عصب کمک کند.
- نمونه برداری عصب شامل برداشتن و آزمایش نمونه بافت عصبی که معمولا یک عصب حسی از پایین پا است. اگر چه نمونه برداری عصب میتواند اطلاعاتی با جزئیات در مورد انواع دقیق سلولهی عصبی و بخشهای سلولی تحت تاثیر فراهم آورد اما این کار بیشتر به عصب صدمه زده و درد مزمن نوروپاتی و کاهش حس ایجاد میکند.
- نمونه برداری پوستی: یک برش کوچک برای برداشتن یک نمونه پوست برای آزمایشگاه، ایجاد میشود. این روش به تشخیص اختلالات خاصی که بر فیبرهای عصبی کوچک همچون نوروپاتیهای حسی دردناک متاثر از آکسونها، اثر میگذارند، کمک کند.
- آزمایش خون: این آزمایشات برای بررسی قند خون، سموم، کمبود ویتامینها، اختلالات ارثی و شواهدی از پاسخ غیر طبیعی ایمنی، انجام میشوند.
- آزمون حسی کمی: از روش QST برای ارزیابی صدمه به پایانههای عصبی شامل حس کردن دما و لرزش استفاده میشود. در روش QST از کامپیوتر برای اندازه گیری وضعیت عصب در عکس العمل به این تحریک کنندهها، استفاده میشود.
- MRI کمر میتواند فشردگی ریشه عصب (عصب باریکش)، تومورها یا سایر مشکلات داخلی را مشخص کند. MRI عصب (نوروفاژی) میتواند فشردگی عصب را نشان دهد.
- سی تی اسکن کمر میتواند دیسکهای دچار فتق، تنگی کانال نخاعی، تومورها، بی نظمیها عروق و استخوان را که ممکن است بر عصب اثر بگذارند، نشان دهد.
درمان
اعصاب محیطی قابلیت زیادی برای درمان دارند. حتی اگر ماهها طول بکشد، بهبودی ممکن است بوجود بیاید. البته در بعضی شرایط، علائم نوروپاتی ممکن است کمتر شود اما به طور کامل از بین نمیروند. به عنوان مثال، صدمه عصبی ایجاد شده به وسیله پرتوها، معمولا به خوبی بهبود نمییابد. نوروپاتی ایجاد شده بوسیله شیمی درمانی نیز به سختی درمان میشود و بهبود آن ممکن است ۱۸ ماه تا ۵ سال طول بکشد. در این موارد، تمرکز بر کنترل و مدیریت علائم و پیشگیری از صدمه بیشتر است. به هنگام بهبود نوروپاتی ناشی از پلاتین، بیماران ممکن است دچار افزایش علائم شوند. درمان نوروپاتی محیطی بستگی به علت آن دارد مثل دیابت یا عفونتها. گزینههای درمان شامل موارد زیر است:
داروها میتوانند برای کنترل درد استفاده شوند. داروهای مختلفی وجود دارد که حاوی مواد شیمیایی هستند که به کنترل درد بوسیله تنظیم مسیرهای پیامهای درد در سیستم عصبی مرکزی، به کاهش درد کمک میکنند، این داروها عبارتند از:
- ضد افسردگیهایی همچون دولوکستین و نورتریپتلین.
- ضد تشنجهایی همانند گاباپنتین (نورونتین) و پرگابالین (لیریکا).
- داروهای مخدر به دلیل شواهد محدود در مورد مفید بودن برای ابین بیماری معمولا برای درد نوروپاتی استفاده نمیشوند.
فیزیوتراپی از ترکیبی از ورزش متمرکز شده، ماساژ و سایر درمانها استفاده میکند تا به افزایش کشش، تعادل و افزایش دامنه حرکت کمک کند.
کار درمانی میتواند به فرد کمک کند تا با درد و از دست دادن عملکرد کنار آمده و مهارتهای جبران آن را بیاموزد.
جراحی برای بیماران مبتلا به نوروپاتی مربوط به فشردگی عصب مانند فتق دیسک در پشت گردن، تومورها، عفونتها یا اختلالات گیر افتادن عصب، مانند سندرم تونل کارپال موجود است.
وسایل کمکی مانند بریس و کفشهای مخصوص، گچ و اتل میتوانند با حمایت یا نگه داشتن اعصاب صدمه دیده در جهت مناسب، به کاهش درد کمک کند.
سایر درمانهای نوروپاتی
تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست (TENS): این روش درمانی شامل قرار دادن الکترودها روی پوست در یا نزدیک به عصبهای ایجاد کننده درد است. یک جریان الکتریکی ملایم از طریق الکترودها به پوست منتقل میشود. برنامه درمان (چند دقیقه و چند بار) توسط درمانگر تعیین میشود. هدف از درمان TENS این است که سیگنالهای درد را مختل کند تا به مغز نرسد.
درمانهای سرکوب کننده یا تغییر دهنده سیستم ایمنی: دمرانهای مختلفی برای نوروپاتی که به علت بیماری خود ایمن باشد، انچام میشود. اینها شامل داروهای خوراکی، تزریق وریدی یا حتی محصولات همانند پلاسما درمانی است که آنتی بادیها و سایر سلولهای سیستم ایمنی را که از خون حذف شدهاند به بدن بازمیگرداند. هدف از این درمانها، توقف سیستم ایمنی از حمله به عصبهاست.
درمانهای مکمل: طب سوزنی، ماساژ، اسید آلفا لیپوئیک، فراوردههای گیاهی، مدیتیشن، یوگا، درمان رفتاری و روان درمانی، روشهایی هستند که میتوان انجام داد تا به تسکین درد کمک کرد. از پزشک خود بپرسید که کدام روش درمانی با توجه به علت درد شما موثر است.
پیشگیری از نوروپاتی
با انجام یک سری اقدامات پیشگیرانه که شامل درمان بیماریها و مناسب کردن عادات سالم زندگی است میتوان به پیشگیری از این بیماری کمک کرد. در زیر برخی از اقدامات مناسب ذکر شده است:
- کنترل دیابت: اگر دیابت دارید، سطح گلوکز خون را در محدوده توصیه شده توسط پزشک نگه دارید.
- مراقب پاهایتان باشید: اگر دیابت دارید یا جریان خون ضعی، لازم است که هر روز پاهای خود را بررسی کنید. به دنبال زخم، تاول، قرمزی، پینه یا خشکی یا ترک پوست است. ناخنهای خود را کوتاه نگه دارید. لوسیون برای تمیز کردن انگشتان استفاده کنید و کفشهای اندازه پا که روی انگشتان را میگیرند، بپوشید. پاهایتان را از سرما و گرما حفظ کنید. با پای برهنه پیاده روی نکنید.
- سقف را خالی و تمیز کنید: سقف را خالی از وسیله نگه دارید چون ممکن است سقوط کنند. مطمئن شوید که همه سیمهای برق به صورت توکار و در جای خود هستند و اتاقها به اندازه کافی روشن هستند.
- ترک سیگار: سیگار کشیدن عروق خونی را که تامین کننده مواد مغذی برای عصبها هستند، تنگ میکند. بدون تغذیه مناسب، علائم نوروپاتی بدتر میشود.
- داشتن سبک زندگی سالم: رژیم غذایی متعادل داشته باشید، وزن مناسب داشته باشید، چند بار در هفته ورزش کنید و الکل را کنار بگذارید. این ترفندهای زندگی سالم عضلات را قوی نگه داشته و اعصاب را با اکسیژن و مواد مغذی مورد نایز تامین میکنند.
- بررسی داروها: با پزشک یا داروسا در مورد اروهایی که مصرف میکنید صحبت کنید. بپرسید آیا دارویی موجب نوروپاتی یا بدتر شدن آن میشود. اگر بله که بخواهید داروی جایگزین را به شما پیشنهاد کنند. پ
آیا میتوان نوروپاتی را متوقف کرد؟
پیامد طولانی مدت بیماری بستگی به علت آن دارد. اگر نوروپاتی بوسیله بیماری قابل درمان ایجاد شده باشد، کنترل بیماری معمولا منجر به توقف نورپاتی یا جلوگیری از بدتر شدن آن میشود. اگر علت زمینهای را نمیتوان درمان کرد، پس هدف مدیریت علائم نوروپاتی و بهبود کیفیت زندگی است.
نورپاتی در صورتی که علت آن مشخص شده و کنترل شود، به ندرت منجر به مرگ میشود. هر چه زودتر تشخیص داده شده و درمان شود، شانس اینکه صدمه عصبی کند یا ترمیم شود، بیشتر است. بهبودی در صورت امکان معمولا زمان طولانی میگیرد. از چند ماه تا حتی چند سال. برخی افراد با درجهای از نوروپاتی در تمام عمرشان زندگی میکنند.
آیا میتوان نوروپاتی را معکوس کرد؟
اگر علت زمینهای نوروپاتی را بتوان درمان و رفع کرد (همانند نوروپاتی ایجاد شده بوسیله کمبود ویتامین)، ممکن است که نوروپاتی را نیز معکوس کرد. با این وجود، بیشتر اوقات افرادی مبتلا به نوروپاتی تشخیص داده میشوند که درجاتی از آسیب دائمی وجود دارد که قابل رفع نیستند.
حتی اگر این باور کلی امروز باشد، امیدی برای آینده بدون نوروپاتی نیست. ممکن است آسیب عصبی برگشت پذیر باشد. محققان در حال حاضر، نتایج مثبتی از رشد مجدد فیبرهای عصبی را در یک مطالعه دارویی روی موشهای مبتلا به دیابت مشاهده کردهاند. تحقیقات مداوم همراه با داشتن سبک زندگی سالم در حال انجام است تا بتواند بدن خودش را ترمیم کند.
ترجمه اختصاصی توسط مجله قرمز
منابع