غدد فوق کلیوی که به غدد آدرِنال نیز معروف هستند، غدد کوچک و مثلثی شکل هستند که در بالای هر دو کلیه قرار گرفته‌اند. این غدد، هورمون‌هایی تولید می‌کنند که به تنظیم متابولیسم، سیستم ایمنی بدن، فشار خون، پاسخ به استرس و سایر عملکردهای اساسی بدن کمک می‌کنند.
این غدد از دو قسمت – قشر و مغز (medulla) – تشکیل شده‌اند که هر کدام مسئول تولید هورمون‌های مختلفی هستند. اگر غدد فوق کلیوی به اندازه کافی هورمون تولید نکنند، می‌تواند منجر به نارسایی آدرنال شود (بیماری آدیسون(Addison)).
اگر در این غدد توده‌های خوش‌خیم یا بدخیم ایجاد شوند، باعث عدم تعادل در هورمون‌های تولید شده توسط این غدد شده و منجر به مشکلات مختلفی برای سلامتی می‌شود.
آناتومی غدد فوق کلیوی
غدد فوق کلیوی از دو قسمت اصلی ساخته شده اند:
قشر آدرنال ( adrenal cortex) : قشر آدرنال ناحیه خارجی و بزرگترین قسمت غده فوق کلیه است و به سه ناحیه مجزا تقسیم می‌شود: zona glomerulosa ، zona fasciculate و zona reticularis، که هر ناحیه وظیفه تولید هورمون‌های خاصی را بر عهده دارد.
مغز آدرنال (adrenal medulla) : این قسمت در داخل قشر فوق کلیه در مرکز غدد فوق کلیوی قرار دارد. این قسمت، “هورمون‌های استرس” از جمله هورمون آدرنالین را تولید می‌کند.
قشر و مغز آدرنال در یک کپسول چربی پوشیده شده اند که درواقع یک لایه محافظ در اطراف غدد فوق کلیوی را شکل داده است.
هورمون‌های ترشح‌شده توسط غدد فوق کلیوی
نقش غدد فوق کلیه در بدن، ترشح برخی هورمون‌ها به‌طور مستقیم در جریان خون است. بسیاری از این هورمون‌ها به نحوه واکنش بدن به استرس مربوط می‌شوند و برخی از آنها برای زنده ماندن حیاتی هستند. هر دو قسمت غدد فوق کلیه – قشر آدرنال و مغز آدرنال – عملکردهای متمایز و جداگانه‌ای را انجام می‌دهند.
هر ناحیه‌ای از قشر آدرنال، هورمون خاصی را ترشح می‌کند. هورمون‌های اصلی تولید شده توسط قشر آدرنال شامل موارد زیر است:
هورمون کورتیزول
کورتیزول یک هورمون گلوکوکورتیکوئید است که توسط ناحیه zona fasciculate تولید می‌شود و دارای چند نقش مهم در بدن است. این هورمون به نحوه استفاده بدن از چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها، کاهش التهاب بدن، تنظیم فشار خون و افزایش قند خون کمک می‌کند و همچنین می‌تواند تشکیل استخوان را کاهش دهد.
مقاله مرتبط: نقش کوریتزول در ترکیب بدنی
این هورمون چرخه خواب و بیداری را نیز کنترل می‌کند. در زمان استرس به بدن شما کمک می‌کند تا انرژی مورد نیازش را تامین کرده و بهتر بتواند شرایط اضطراری را کنترل کند.
مقاله مرتبط: تاثیر هورمون کورتیزول در کیفیت خواب
غدد فوق کلیوی چگونه هورمون کورتیزول را ترشح می‌کنند؟
غدد فوق کلیوی در پاسخ به سیگنال‌های غده هیپوفیز در مغز، هورمون‌هایی را تولید می‌کنند. خود غده هیپوفیز نیز درواقع در برابر سیگنال‌هایی از هیپوتالاموس، که آن هم در مغز واقع شده است، واکنش نشان می‌دهد. از همکاری این سه قسمت بدن، با عنوان محور آدرنال-هیپوفیز-هیپوتالاموس (HPA axis) یاد می‌شود. به‌عنوان مثال، برای تولید هورمون کورتیزول در غدد آدرنال، موارد زیر اتفاق می‌افتد:
- هیپوتالاموس، هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین (CRH مخفف corticotropin-releasing hormone) را تولید می‌کند که غده هیپوفیز را برای ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH مخفف adrenocorticotropin hormone) تحریک می‌کند.
- سپس ACTH غدد فوق کلیه را تحریک کرده و باعث آزاد شدن هورمون کورتیزول در خون می‌شود.
- به‌طور معمول، هم هیپوتالاموس و هم غده هیپوفیز می‌توانند حس کنند که آیا مقدار مناسب هورمون کورتیزول در جریان خون وجود دارد یا خیر. اگر میزان کورتیزول زیاد یا کم باشد، این غدد به ترتیب میزان ترشح CRH و ACTH را تغییر می‌دهند. از این تنظیم، به‌عنوان حلقه بازخورد منفی یاد می‌شود.
- تولید بیش‌ازحد کورتیزول می‌تواند به دلیل وجود توده در غدد فوق کلیه یا تولید بیش‌ازحد ACTH ناشی از وجود تومور در غده هیپوفیز یا قسمت‌های دیگر بدن رخ دهد.
هورمون آلدوسترون
این هورمونِ مینرالوکورتیکوئید (mineralocorticoid) که توسط ناحیهzona glomerulosa در قشر آدرنال تولید می‌شود، نقش اصلی را در تنظیم فشار خون و الکترولیت‌های خاص (مانند سدیم و پتاسیم) دارد. آلدوسترون سیگنال‌هایی را به کلیه‌ها ارسال می‌کند، در نتیجه کلیه‌ها سدیم بیشتری را در جریان خون و پتاسیم را در ادرار آزاد می‌کنند. این بدان معنی است که آلدوسترون با کنترل سطح الکترولیت‌ها در خون درواقع به تنظیم pH خون نیز کمک می‌کند.
هورمون DHEA و استروئیدهای آندروژنیک
این هورمون‌های تولید شده توسط ناحیه zona reticularis در قشر آدرنال، هورمون‌های مردانه ضعیف هستند. این هورمون‌ها، درواقع هورمون‌های پیش‌ساز هستند که در تخمدان‌ها به هورمون‌های زنانه (یعنی استروژن‌ها) و در بیضه‌ها به هورمون‌های مردانه (یعنی آندروژن‌ها) تبدیل می‌شوند. بااین‌حال، استروژن‌ها و آندروژن‌ها به میزان بسیار بیشتری توسط خود تخمدان‌ها و بیضه‌ها تولید می‌شوند.
هورمون‌های اپی‌نفرین (آدرنالین) و نوراپی‌نفرین (نورآدرنالین)
مغز آدرنال، که در قسمت داخلی غده فوق کلیه قرار دارد، هورمون‌هایی را کنترل می‌کند که پاسخ معروف به ” جنگ یا فرار” را آغاز می‌کنند. هورمون‌های اصلی ترشح‌شده توسط مغز آدرنال شامل اپی‌نفرین (epinephrine) یا آدرنالین (adrenaline) و نوراپی‌نفرین (norepinephrine) یا نورآدرنالین (noradrenaline) هستند که عملکردهای مشابهی دارند.
از جمله اینکه، این هورمون‌ها قادر به افزایش ضربان قلب و نیروی انقباضات قلب، افزایش جریان خون در عضلات و مغز، شل کردن عضلات صاف مجاری تنفسی و کمک به متابولیسم گلوکز (قند) هستند. این هورمون‌ها همچنین فشار رگ‌های خونی (انقباض عروقی) را کنترل کرده و به حفظ فشار خون کمک می‌کنند و در پاسخ به استرس آن را افزایش می‌دهند.
مانند هورمون‌های دیگری که توسط غدد فوق کلیه تولید می‌شوند، اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین نیز اغلب در شرایط جسمی و روحی استرس‌زا فعال می‌شوند که درواقع در این شرایط بدن شما برای تحمل فشار غیرمعمول به منابع و انرژی اضافی نیاز دارد.
اختلالات غدد فوق کلیوی
غدد فوق کلیوی از دو طریق باعث ایجاد مشکلات سلامتی می‌شوند، از طریق تولید کم یا زیاد برخی از هورمون‌ها که منجر به عدم تعادل هورمونی می‌شود. این ناهنجاری‌ها در عملکرد غده فوق کلیوی می‌تواند در اثر بیماری‌های مختلف غده فوق کلیه یا غده هیپوفیز ایجاد شود.
نارسایی آدرنال
نارسایی آدرنال یک اختلال نادر است. ممکن است به علت بیماری غدد فوق کلیوی (نارسایی اولیه آدرنال مانند بیماری آدیسون) یا بیماری در هیپوتالاموس یا هیپوفیز (نارسایی ثانویه آدرنال) باشد. این بیماری نقطه مقابل سندرم کوشینگ (Cushing) است و با سطح پایین هورمون‌های آدرنال مشخص می‌شود. علائم این بیماری شامل کاهش وزن، کاهش اشتها، حالت تهوع و استفراغ، خستگی، تیرگی پوست (فقط در نارسایی اولیه آدرنال)، درد شکم و … است.
دلایل نارسایی اولیه آدرنال ممکن است شامل اختلالات خودایمنی، عفونت‌های قارچی و سایر عفونت‌ها، سرطان (به‌ندرت) و عوامل ژنتیکی باشد.
اگرچه نارسایی آدرنال معمولاً با گذشت زمان ایجاد می‌شود، اما می‌تواند به‌طور ناگهانی به‌عنوان یک نارسایی حاد آدرنال (بحران آدرنال) نیز ظاهر شود. بحران آدرنال نیز علائم مشابهی دارد، اما عواقب آن جدی‌تر است مانند تشنج و کما. این عواقب می‌تواند در صورت عدم درمان بیماری ایجاد شود.
هیپرپلازی آدرنال مادرزادی
نارسایی آدرنال می‌تواند نتیجه یک اختلال ژنتیکی به نام هیپرپلازی آدرنال مادرزادی (Congenital Adrenal Hyperplasia)
نیز باشد. کودکانی که با این اختلال متولد می‌شوند، آنزیم اساسی لازم برای تولید کورتیزول، آلدوسترون یا هر دو را ندارند. همچنین، این افراد اغلب دارای هورمون‌های آندروژن (مردانه) بیش‌ازحد هستند که منجر به ویژگی‌های مردانه در دختران و بلوغ زودرس در پسران می‌شود.
بسته به شدت کمبود آنزیم‌های پیش‌ساز کورتیزول و آلدوسترون، هیپرپلازی آدرنال مادرزادی ممکن است سال‌های زیادی تشخیص داده نشود. در موارد شدیدتر، ممکن است نوزادان دچار ابهام جنسی (ambiguous genitalia)، کم‌آبی بدن، استفراغ و اختلال رشد شوند.
وقتی غدد آدرنال هورمون بیش‌ازحد تولید می‌کنند
گاهی اوقات، غدد فوق کلیه ممکن است نُدول‌هایی (توده‌هایی) تولید کنند که باعث تولید بیش‌ازحد هورمون‌های خاصی می‌شود. ندول‌های ۴ سانتی‌متری یا بزرگتر و ندول‌هایی که در تصویربرداری دارای ویژگی‌های خاصی تصویربرداری هستند، احتمال بیشتری برای بدخیمی دارند. هم ندول‌های خوش‌خیم و هم ندول‌های بدخیم ممکن است مقدار زیادی از یک هورمون خاص را تولید کنند که از آنها به‌عنوان ندول‌های عملکردی یاد می‌شود. توصیه می‌شود ندول‌های عملکردی، تومورهای بدخیم یا ندول‌های بیش از ۴ سانتی‌متر برای ارزیابی جراحی ارجاع داده شوند.
سندرم کوشینگ: تولید بیش‌از حد کورتیزول
سندرم کوشینگ از تولید بیش‌ازحد هورمون کورتیزول در غدد آدرنال حاصل می‌شود. علائم آن ممکن است شامل افزایش وزن و رسوبات چربی در برخی از قسمت‌های بدن، مانند صورت، زیر و پشت گردن -معروف به قوز بوفالو (buffalo hump) – و در شکم، دست و پای لاغر، کشیدگی پوست به رنگ بنفش روی شکم، موی صورت، خستگی، ضعف عضلانی، کبودی پوست، فشار خون بالا، دیابت، و … باشد.
تولید بیش‌ازحد کورتیزول می‌تواند با تولید بیش‌ازحد ACTH توسط تومور خوش‌خیم در غده هیپوفیز یا تومور در جای دیگری از بدن ایجاد شود. یکی دیگر از دلایل عمده سندرم کوشینگ، مصرف زیاد و طولانی‌مدت استروئیدها مانند پردنیزون (prednisone) یا دگزامتازون (dexamethasone) است که برای درمان بسیاری از بیماری‌های خودایمنی یا التهابی (به‌عنوان مثال، لوپوس، آرتریت روماتوئید، آسم، بیماری التهابی روده، ام اس و …) تجویز می‌شود.
هایپرالدوسترونیسم (Hyperaldosteronism): تولید بیش از حد هورمون آلدوسترون
بیماری هایپرالدوسترونیسم، ناشی از تولید بیش‌ازحد هورمون آلدوسترون از یک یا هر دو غده فوق کلیوی است. مشخصه این بیماری افزایش فشار خون است که اغلب نیاز به داروهای زیادی برای کنترل دارد. این بیماری در برخی از افراد می‌تواند با پایین آوردن سطح پتاسیم در خون، باعث درد عضلانی، ضعف و اسپاسم شود.
فئوکروموسیتوما (Pheochromocytoma ) : تولید بیش از حد آدرنالین یا نورآدرنالین
فئوکروموسیتوما، توموری است که توسط قسمت مغز آدرنال منجر به تولید بیش‌ازحد آدرنالین یا نورآدرنالین می‌شود. این بیماری ممکن است باعث فشار خون بالای مداوم یا پراکنده شود که کنترل آن با داروهای معمولی دشوار است. سایر علائم شامل سردرد، تعریق، لرزش، اضطراب و ضربان قلب سریع است. برخی از افراد از نظر ژنتیکی مستعد ابتلا به این نوع تومور هستند.
سرطان غدد فوق کلیه
تومورهای بدخیم غدد فوق کلیوی (یا سرطان آدرنال) نادر هستند و اغلب تا زمان تشخیص بیماری به سایر اندام‌ها و بافت‌ها گسترش می‌یابند. این تومورها معمولاً رشد زیادی دارند و می‌توانند به قطر چند اینچ نیز برسند.
تومورهای سرطانی آدرنال می‌توانند عملکردی باشند و باعث تولید بیش‌ازحد یک یا چند هورمون توأم با علائم مربوطه که ذکر شد، شوند. بیماران دارای این بیماری ممکن است درد شکم، درد پهلو یا احساس سنگینی شکم را تجربه کنند، به‌خصوص هنگامی که تومور آدرنال بسیار بزرگ می‌شود.
همه سرطان‌های مربوط به غدد فوق کلیه از خود این غدد سرچشمه نمی‌گیرند. اکثر تومورهای غدد فوق کلیوی به دلیل گسترش سرطان از تومور اولیه دیگر در جای دیگر بدن هستند.
ترجمه اختصاصی توسط مجله قرمز
منبع : hopkinsmedicine