از هزاران سال پیش مواد طبیعی مهمترین منبع بشر برای ساخت عطر بوده است موادی مثل گیاهان خوشبو، عنبر و مشک و حتی چوب و مواد معدنی و چیزهایی دیگری که در طبیعت یافت میشود.
مواد گیاهی و حیوانی در این میان بیشترین کاربرد را داشتهاند و بشر از آغاز از این مواد برای خوشبو کردن بدن و محیط زندگی خود استفاده میکردهاست. هرکدام از این مواد طبیعی تاریخچه و داستانی برای خود دارند که میتواند موضوع مقالهای خاص باشد اما در این مقاله شما را با دو ماده طبیعی مهم و پرکاربرد در ساخت عطر یعنی عنبر و چوب صندل و تاریخچه هریک آشنا خواهیم نمود.
عنبر
مارکوپولو در سال ۱۲۹۴ میلادی نخستین فردی از مغرب زمین بود که دریافت عنبر ریشه حیوانی دارد و از اسپرم نوعی وال به نام فیستر ماکروسفالوس (یا همان نهنگ عنبر) گرفته میشود و این نوع وال تنها در اقیانوس هند در سواحل میانی هند و آفریقا شکار میشود. او در کتاب سفرنامه خود نوشته است:
“تجارت عنبر در شرق بسیار سود دارد، این ماده از شکم وال بزرگی به دست میآید، شکارچیان تیرهایی آهنین به سوی او پرتاب میکنند و وقتی نهنگ میمیرد این ماده به روی آب میآید و شکارچیان میدانند چطور باید آن را جمع آوری کنند”.
اما اولین باری که غربیها عنبر را شناختند به دوران اسکندر مقدونی باز میگردد، او مجموعه بزرگی از مواد معطر جمع آوری کرده بود که عنبر دریای عمان هم یکی از آنها بود و پس از آن یونانیان باستان این ماده را در شرابهای نوشیدنی خود میریختند و معتقد بودند اثر آن را بیشتر میکنند. در چین باستان به عنبر لانگ سین هیانگ گفته میشود که به معنای بزاق اژدها است چون آنان معتقد بودند این ماده از اژدهاهای درون دریا به وجود میآید. اعراب از عنبر برای رام کردن شترها استفاده میکردهاند و معتقد بودند این ماده اثر دارویی دارد و برای سلامتی قلب و مغز مفید است. علی ابن مسعود تاریخدان و سفرنامه نویس معروف در قرن دهم در کتاب خود نوشته است که بهترین عنبر جهان از دریای زینک در سواحل شرقی آفریقا به دست میآید و به رنگ آبی روشن است.
حقیقتا عنبر مادهای بسیار عجیب است، مادهای چسبناک که در شکم وال یافت میشود یا این که خود به خود به ساحل میآید که در هر دو حالت پیدا کردن محل آن کار بسیار مشکلی است و ردیابی کردن آن ساده نیست.
کمیاب بودن این ماده هم ناشی از همین دشواری است و باعث قیمت بالای آن شده است و حتی حالتی افسانهای پیدا کرده است که یکی از رازهای صنعت عطرسازی هم به شمار میرود. عنبر به تنهایی به عنوان عطر و ماده خوشبو به کار نمیرفته است بلکه ویژگیهای خاصی دارد که باعث میشود به خوبی با مواد معطر دیگر ترکیب شود. اکنون تعداد بسیار محدودی از برندهای عطرسازی این ماده را در ساخت عطر به کار میبرند و حتی شکل مصنوعی آن نیز که قیمت کمتری دارد زیاد مورد استفاده قرار نمیگیرد.
عنبر بویی شبیه به مخلوط بوی ترافل، بوی بدن انسان و بوی توتون باکیفیت دارد که قطعا برای همه خوشایند نیست اما وقتی با عطرهای دیگر ترکیب میشود نه تنها بوی بهتری پیدا میکند بلکه به ماندگارتر شدن مجموعه عطر هم کمک میکند. در رمان موبی دیک هرمان ملویل و بیست هزار فرسنگ زیر دریا اثر ژول ورن اشارات متعددی به استخراج عنبر از دریا و نهنگها شده است.
عنبر در ابتدای ترشح خود بوی تندی دارد اما به مرور زمان با عصاره آب دریا ترکیب میشود و رایحهای ملایمتر پیدا میکند. این ماده خام وقتی به آزمایشگاه عطرسازان میرسد نمیتواند بلافاصله مورد استفاده قرار گیرد و باید ماهها در الکل بماند تا ترکیبی مخملی و نرم با بویی قوی و تند ایجاد شود. در این شرایط بوی عنبر تا سیصد سال باقی میماند و از بین نمیرود.
حتی اگر یک قطره از این ماده را روی یک کاغذ بریزید بوی آن تا ۴۰ سال باقی خواهد ماند. به منظور حفظ نسل نهنگهای عنبر تجارت این ماده و شکار نهنگ از سال ۱۹۷۳ در آمریکا ممنوع شده است اما جمع آوری عنبر جمع شده در سواحل مجاز است و تنها منبع تهیه این ماده طبیعی همین است.
عنبر مادهای سیاه رنگ و نیمه چسبناک است که بوی تندی دارد و وقتی در معرض نور خورشید قرار میگیرد به سرعت اکسید میشود و به مادهای سخت و مومی شکل مایل به خاکستری که همچنان بوی تندی دارد تبدیل میشود.
چوب صندل
چوب صندل یکی از مواد پرکاربرد در صنعت عطرسازی است و اگر به بسته بندی عطرهای خود دقت کنید خواهید دید در بسیاری از عطرها این ماده مورد استفاده قرار میگیرد. این ماده از نوعی درخت به نام صندل به دست میآید و ۸۵ درصد این درختان در منطقهای در هندوستان به نام میسور رشد میکند.
این درخت حالتی انگلی دارد و به ریشهها و ساقههای درختان مجاور خود مثل بامبو و گواوا میچسبد و آنها را میمکد و از بین میرود. اما پس از آن که رشد آن کامل شد به درختی قوی تبدیل میشود.
بهترین روغن چوب صندل از درختانی تهیه میشود که بین سی تا پنجاه سال عمر داشته باشند و این روغن یکی از مهمترین نوتها در تهیه عطر است که حالتی خنک اما پرهیجان با قابلیت ترکیب پذیری بالا دارد. برای به دست آوردن این روغن ساقع و ریشه درخت پودر شده و رقیق میشود و در حلال حل میشود.
بهترین قسمت درخت برای گرفتن روغن مرکز آن است که غلظت بالاتری دارد. از حدود ۱۰۰۰ کیلوگرم چوب صندل ۵۵ لیتر روغن خالص به دست میآید که به رنگ قرمز طلایی است و در دوران گذشته قیمت بسیار بالایی داشته است. این روغن از ۵۰۰ سال قبل از میلاد استخراج میشده است و یکی از تجارتهای پرسود بین ناحیه هندوستان و مدیترانه همین تجارت چوب و روغن صندل بوده است.
در هند باستان از این روغن برای معطر کردن بدن و همچنین مراسم مذهبی استفاده میشده است و گفته میشود یک مجسمه بودا در کشمیر وجود دارد که به طور کامل از چوب صندل حکاکی شده است. چوب صندل مادهای کمیاب است و گفته میشود حتی در زمان کنفوسیوس نیز کاهش درختان جنگل صندل در ناحیه شرقی هند گزارش شده بوده است.
اکنون نیز این ماده طبیعی منابع محدودی دارد که در حال نابودی هستند و جایگزین نمیشوند و در لیست گونههای گیاهی در حال انقراض ثبت شدهاست. گفته میشود کارخانههای عطرسازی در جهان برای دست یابی به منابع چوب صندل ایالت میسور هندوستان باید پنج سال انتظار بکشند.
اگر این مقاله مورد توجه شما قرار گرفت میتوانید مقالات مشابه را در بخش زیبایی در مجله قرمز شاخه عطر و ادکلن مطالعه کنید. انتقادات و پیشنهادات خود را نیز در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
منبع: Perfume Knowledge (ترجمه و تألیف اختصاصی توسط مجله قرمز)