روش‌های تحریک مغز میتوانند در درمان برخی اختلالات روانی نقش داشته باشند. این روش‌ها شامل فعال یا مهار کردن قست‌هایی از مغز به صورت مستقیم با الکتریسیته است. الکتریسیته را میتوان مستقیماً از طریق الکترودهایی که در مغز کاشته می‌شوند، یا از طریق الکترودهایی که به صورت غیرتهاجمی روی پوست سر قرار میگیرند تامین کرد. همچنین الکتریسیته را میتوان با استفاده از میدانهای مغناطیسی اعمالشده به سر نیز القا کرد. اگرچه این نوع درمانها کمتر از داروها و رواندرمانی رواج دارند و مورد استفاده قرار می‌گیرند، این روش‌ها برای درمان برخی از اختلالات روانی که به درمانهای دیگر پاسخ نمیدهند، نویدبخش است.

در بین این روش‌ها الکتروشوک درمانی (Electroconvulsive therapy) بیشتر از بقیه مورد مطالعه قرار گرفته است و طولانیترین سابقه استفاده را دارد. سایر درمانهای تحریک مغز که در ادامه مورد بحث قرار گرفته‌اند جدیدتر و در برخی موارد هنوز روشهای تجربی هستند. این روش‌ها شامل موارد زیر است:

  • تحریک عصب واگ (VNS)
  • تحریک مغناطیسی فراجمجمهای (rTMS)
  • درمان تشنج مغناطیسی (MST)
  • تحریک عمیق مغز (DBS)

برنامه‌ی درمانی اختلالات روانی می‌تواند شامل دارو و رواندرمانی هم باشد. انتخاب برنامه درمانی مناسب باید بر اساس نیازهای فردی و وضعیت پزشکی فرد و تحت نظر پزشک متخصص باشد.

تحریک مغز به روش الکتروشوک درمانی

الکتروشوک درمانی (ECT: مخفف Electroconvulsive therapy) از جریان الکتریکی برای درمان اختلالات روانی استفاده میکند. این نوع درمان معمولاً تنها در صورتی در نظر گرفته میشود که بیماری پس از انجام سایر درمانها (مانند داروهای ضد افسردگی یا رواندرمانی) بهبود نیافته باشد یا در مواردی که نیاز به واکنش سریع است (برای مثال درمورد خطر خودکشی و کاتاتونیا (نوعی جنون))

دلیل انجام این روش چیست؟

این روش اغلب برای درمان افسردگی شدید و مقاوم به درمان استفاده میشود، اما ممکن است از نظر پزشکی در سایر اختلالات روانی مانند اختلال دوقطبی یا اسکیزوفرنی نیز استفاده شود. این روش ممکن است در شرایط تهدیدکننده زندگی، مانند زمانی که بیمار قادر به حرکت یا پاسخ به دنیای خارج نیست (به عنوان مثال، کاتاتونیا)، می‌خواهد خودکشی کند یا در نتیجه‌ی افسردگی شدید دچار سوءتغذیه شده است نیز مورد استفاده قرار گیرد.

اگر بیماران درمان‌های تکمیلی را متعهدانه انجام دهند این روش میتواند در کاهش شانس عود بیماری موثر باشد. دو مزیت عمده ECT نسبت به مصرف دارو این است که ECT سریعتر عمل می‌کند، اغلب در هفته اول تاثیر خود را نشان می‌دهد و بدن افراد مسن به‌طور ویژه‌ای به آن سریع‌تر پاسخ میدهند.

این روش چکونه انجام می‌شود؟

قبل از تجویز ECT، فرد با بیهوشی عمومی بیهوش میشود و دارویی به نام شلکننده عضلات (muscle relaxant) به او داده میشود تا از حرکت بدنش در حین عمل جلوگیری شود. یک متخصص بیهوشی، تنفس، ضربان قلب و فشار خون را در طول انجام این فرآیند، که توسط یک تیم پزشکی آموزشدیده از جمله پزشکان و پرستاران انجام میشود، کنترل می کند. در طول این روش:

  • الکترودها در محلهای دقیق روی سر قرار میگیرند.
  • یک جریان الکتریکی از طریق الکترودها از مغز عبور میکند و باعث ایجاد تشنجی میشود که به طور کلی کمتر از یک دقیقه طول میکشد. از آنجا که بیمار تحت بیهوشی است و داروی شلکننده عضلات مصرف کرده است، برایش دردناک نیست و نمیتواند تکانههای الکتریکی را احساس کند.
  • بیمار پنج تا ده دقیقه پس از اتمام عمل، بیدار میشود. ممکن است او در ابتدا با از بین رفتن بیهوشی احساس گرگرفتگی کند. اما بعد از حدود یک ساعت، بیمار معمولاً هوشیار است و میتواند فعالیتهای عادی خود را از سر بگیرد.

یک دوره معمولی الکتروشوک درمانی حدود سه بار در هفته تا بهبود افسردگی بیمار (معمولاً در ۶ تا ۱۲ جلسه) انجام میشود. پس از آن، گاهی اوقات به انجام مجدد الکتروشوک درمانی نیاز است تا شانس بازگشت علائم کاهش یابد. درمان مجدد ECT بسته به نیاز افراد متفاوت است و ممکن است از یک جلسه در هفته تا یک جلسه در هر چند ماه متغیر باشد. اغلب اوقات فردی که تحت ECT قرار میگیرد، داروهای ضدافسردگی یا داروهای تثبیتکننده خلق نیز مصرف میکند.

درباره داروهای ضدافسردگی و داروهای تثبیت‌کننده خلق

عوارض جانبی الکتروشوک درمانی

شایعترین عوارض این روش عبارتند از:

  • سردرد
  • ناراحتی معده
  • دردهای عضلانی
  • از دست دادن حافظه

برخی از افراد ممکن است مشکلات حافظه را تجربه کنند، بهویژه در مورد خاطراتی که در مراحل درمانی این روش شکل گرفته‌اند. گاهی اوقات مشکلات حافظه شدید است، اما معمولاً طی روزها و هفتههای پس از پایان دوره درمانی بهبود مییابد.

تحقیقات نشان داده است که مشکلات حافظه بیشتر مربوط به نوع سنتی ECT به نام ECT دو طرفه است که در آن الکترودها در دو طرف سر قرار میگیرند. در ECT یک طرفه، الکترودها فقط در یک طرف سر قرار میگیرند (معمولاً در سمت راست)، زیرا در طرف مقابل مناطق یادگیری و حافظه مغز قرار دارند. مشخص شده است که ECT یک طرفه باعث ایجاد مشکلات حافظه نمیشود و بنابراین توسط بسیاری از پزشکان ، بیماران و خانوادهها ارجحیت دارد.

تحریک مغز

Photo by Anna Shvets from Pexels

تحریک عصب واگ

تحریک عصب واگ (VNS: مخفف vagus nerve stimulation) از طریق دستگاهی که در زیر پوست کاشته‌‌ می‌شود عمل میکند. این دستگاه پالس هایالکتریکی را از طریق عصب واگ چپ ارسال می‌کند. این عصب یکی از یک جفتعصب اصلی است که از ساقه مغز و از گردن عبور کرده و به دو طرف قفسه سینه و شکم میرسد. اعصاب واگ پیامهایی را از مغز به قسمت‌های اصلی بدن (مانند قلب، ریهها و رودهها) و مناطقی از مغز که خلقوخو، خواب و عملکردهای دیگر را کنترل میکند منتقل می‌کنند.

چرا از این روش استفاده می‌شود؟

این روش تحریک مغز در ابتدا به عنوان درمانی برای صرع مطرح شد. با این حال، دانشمندان متوجه شدند که این درمان تأثیرات مطلوبی بر خلقوخو و بهویژه در علائم افسردگی دارد. دانشمندان با استفاده از اسکنهای مغزی دریافتند که این دستگاه بر مناطقی از مغز تأثیر میگذارد که در تنظیم خلقوخو نقش دارند. به نظر میرسد پالسها سطح برخی از انتقالدهندههای عصبی (مواد شیمیایی مغز) که مرتبط با خلقوخو هستند مانند سروتونین ، نوراپی نفرین ، GABA و گلوتامات، را تغییر میدهند .

در سال ۲۰۰۵، سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) این روش تحریک مغز را برای استفاده در درمان افسردگی‌های مقاوم به درمان در شرایط خاصی تأیید کرد:

  • اگر بیمار ۱۸ سال یا بیشتر داشته باشد؛ و
  • اگر بیماری دو سال یا بیشتر طول کشیده باشد؛ و
  • اگر بیماری شدید یا مکرر باشد؛ و
  • اگر افسردگی پس از امتحان حداقل چهار روش درمانی دیگر کاهش نیافته باشد.

به گفته FDA ، این درمان حتی برای بیماران مبتلا به افسردگی شدید نیز به عنوان خط اول درمان در نظر گرفته نشده است و علیرغم تأیید FDA، این روش تحریک مغز همچنان بهندرت مورد استفاده قرار میگیرد. زیرا نتایج مطالعات اولیهای که اثربخشی آن را برای افسردگی اساسی آزمایش میکردند، متناقض بودند. اما یک مطالعه جدیدتر، که فقط یافتههای آزمایشات بالینی کنترلشده را با هم ترکیب کرده بود، نشان داد که ۳۲ درصد از افراد افسرده به تحریک عصب واگ پاسخ مثبت دادند و پس از درمان، ۱۴ درصد از علائم این بیماری برای تقریبا ۲ سال، بهبودی کامل یافتند.

این روش تحریک مغز چگونه کار می‌کند؟

دستگاهی به نام مولد پالس که به اندازه کرونومتر است، با جراحی در سمت چپ بالای سینه کاشته میشود. یک سیم اتصال الکتریکی نیز از مولد پالس به عصب واگ چپ متصل است.

به طور معمول، پالسهای الکتریکی هر ۵ دقیقه یکبار از ژنراتور (مولد پالس) به عصب واگ ارسال میشود. بسته به نحوه برنامهریزی، مولد پالس، مدت و فرکانس پالسها می‌تواند متفاوت باشد. متعاقباً عصب واگ نیز این سیگنالها را به مغز میرساند. مولد پالس که به طور مداوم کار میکند، از یک باتری که حدود ۱۰ سال عمر دارد تغذیه میکند و پس از آن باید تعویض شود. به طور معمول، افراد هنگام کار این دستگاه احساس درد یا چیز دیگری ندارند.

همچنین می توان دستگاه را با قرار دادن آهنربا روی قفسه سینه یعنی جایی که مولد پالس کاشته شده است، به طور موقت غیرفعال کرد. در صورت غیر قابل تحمل شدن دستگاه برای فرد، یا قبل از انجام فعالیت‌های شدید یا ورزش، ممکن است فرذ بخواهد آن را غیرفعال کند، زیرا این احتمال وجود دارد که وجود دستگاه در تنفس اختلال ایجاد کند. در این صورت اگر آهن‌ربا برداشته شود، دستگاه دوباره فعال میشود.

لطفاً توجه داشته باشید: VNS فقط باید توسط پزشکانی تجویز و نظارت شود که آموزش و تخصص خاصی در مدیریت افسردگی مقاوم به درمان و استفاده از این دستگاه دارند.

درمان VNS برای کاهش علائم افسردگی در نظر گرفته شده است. ممکن است چند ماه طول بکشد تا بیمار متوجه فواید این روش شود و شاید بدن همه بیماران به VNS پاسخ مناسبی ندهند. این مهم است به خاطر داشته باشید که VNS در کنار سایر درمانهای سنتی مانند داروها انجام شود و بیماران نباید انتظار داشته باشند که درمانهای دیگر را – حتی با وجود دستگاه – قطع کنند.

عوارض جانبی این روش تحریک مغز

VNS بدون خطر نیست. ممکن است عوارضی مانند عفونت ناشی از جراحی اکاشت وجود داشته باشد، یا دستگاه شل شود، حرکت کند یا خراب شود، و در این صورت ممکن است نیاز به جراحی اضافی برای اصلاح موقعیت یا تعویض دستگاه باشد. برخی از بیماران نیز هیچ بهبودی در علائم‌شان ندارند و درواقع در برخی موارد حتی ممکن است بدتر شوند.

سایر عوارض جانبی احتمالی این روش عبارتند از:

  • تغییر یا گرفتگی صدا
  • سرفه یا گلودرد
  • گردن‌درد
  • ناراحتی یا سوزن سوزن شدن در ناحیهای که دستگاه کاشته شده است
  • مشکلات تنفسی بهویژه در هنگام ورزش
  • مشکل در بلع

عوارض جانبی طولانی‌مدت این روش هنوز ناشناخته است.

تحریک مغناطیسی مغز

Photo by Anna Shvets from Pexels

تحریک مغز به روش تحریک مغناطیسی فراجمجمهای

تحریک مغناطیسی فرا جمجمهای (rTMS: مخفف repetitive transcranial magnetic stimulation) از آهنربا برای تأثیر روی مغز استفاده میکند. rTMS که اولین بار در سال ۱۹۸۵ توسعه یافت، به عنوان درمانی برای افسردگی، روانپریشی، اضطراب و سایر اختلالات روانی مورد مطالعه قرار گرفته است.

بر خلاف الکتروشوک درمانی (ECT) ، که در آن تحریک الکتریکی نوعی عمومیت دارد، rTMS را می توان در محل خاصی از مغز هدف قرار داد. دانشمندان بر این باورند که تمرکز بر یک محل خاص در مغز احتمال انواع عوارض جانبی مرتبط با ECT را کاهش میدهد. اما هنوز هم نظرات درمورد اینکه کدام قسمت از مغز بهتر است تحریک شود متفاوت است.

دلیل استفاده از این روش تحریک مغز

در سال ۲۰۰۸، rTMS توسط FDA برای استفاده به عنوان درمانی برای افسردگی شدید برای بیمارانی که به حداقل یک داروی ضد افسردگی پاسخ نداده‌اند، تأیید شد. همچنین در سایر کشورها به عنوان درمان افسردگی در بیمارانی که به داروها پاسخ ندادهاند و کاندیدای مناسبی برای ECT نباشند، استفاده میشود.

تا قبل از انتشار نتایج اولین آزمایش بالینی بزرگ که با بودجه مؤسسه ملی سلامت روان آمریکا (NIMH) در سال ۲۰۱۰ انجام شده بود شواهدی که از روش rTMS برای افسردگی استفاده کرده بودند متناقض بود. این آزمایش نشان داد که ۱۴٪ افراد با rTMS بهبود یافتند در حالی که این عدد برای کسانی که تحت درمان بدل (sham treatment) بودند ۵ درصد بوده است. پس از پایان این آزمایش، بیماران وارد مرحله دوم می‌شدند که در آن همه افراد شرکت‌کننده در آزمایش، یعنی هم کسانی که قبلاً تحت درمان با این روش قرار گرفته بودند و هم گروه بدل، تحت درمان با rTMS قرار گرفتند. میزان بهبودی در مرحله دوم تقریباً ۳۰ درصد افزایش یافت. درمان بدل مانند استفاده از دارونما است، اما به جای اینکه افراد دارونما دریافت کنند، تحت یک روش غیرفعال قرار می‌گیرند که استفاده از اجزای روش rTMS واقعی ربرایشان وانمود می‌شود.

این روش تحریک مغز چگونه کار میکند

یک جلسه معمولی rTMS معمولاً ۳۰ تا ۶۰ دقیقه طول میکشد و نیازی به بیهوشی ندارد.

در طول این روش:

  • یک سیمپیچ الکترومغناطیسی در نزدیکی ناحیهای از مغز قرار می‌گیرد که در تنظیم خلقوخو نقش دارد.
  • سپس، پالسهای الکترومغناطیسی کوتاه از طریق سیمپیچ به مغز تزریق میشوند. پالسهای مغناطیسی بهراحتی از جمجمه عبور میکنند و باعث ایجاد جریانهای الکتریکی کوچکی میشوند که سلولهای عصبی را در ناحیه مورد نظر مغز تحریک میکند.

از آنجا که به طور کلی این نوع پالس بیش از دو اینچ در سطح مغز پخش نمی‌شود، دانشمندان میتوانند انتخاب کنند که کدام قسمت از مغز تحت تأثیر قرار گیرد و کدام قسمت نه. در این روش میدان مغناطیسی تقریباً برابر قدرت میدان مغناطیسی استفاده‌شده در روش تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) است. به طور کلی، هنگام انجام پالس، فرد احساس می کند یک ضربه محکم به سرش وارد می‌شود.

دانشمندان درمورد بهترین روش برای قرار دادن آهنربا روی سر بیمار یا دادن پالسهای الکترومغناطیسی توافق ندارند. آنها هنوز نمیدانند که وقتی rTMS به صورت درمان تنها انجام می‌شود بهتر عمل می‌کند یا وقتی همراه با دارو و/یا رواندرمانی ترکیب میشود. تحقیقات بیشتری برای تعیین ایمنترین و موثرترین روش اجرای rTMS در حال انجام است.

عوارض جانبی روش درمان تحریک مغز rTMS

گاهی اوقات ممکن است شخصی در ناحیهای از سر که آهنربا در آن قرار دارد، احساس راحتی نداشته باشد. ممکن است ماهیچههای پوست سر، فک یا صورت در حین عمل منقبض یا سوزن سوزن شوند. ممکن است سردردهای خفیف ایجاد شده یا فرد احساس سرگیجه یا سبکی سر داشته باشد. همچنین ممکن است این روش باعث تشنج شود، اگرچه در موارد ثبت‌شده این امر غیرمعمول بوده است. دو مطالعه در مقیاس وسیع درمورد ایمنی rTMS نشان داد که اکثر عوارض جانبی، مانند سردرد یا احساس ناراحتی پوست سر، خفیف یا متوسط ​​بوده و تشنجی هم رخ نداده است. با این حال، به این دلیل که این روش درمانی نسبتاً جدید است، عوارض جانبی طولانیمدت آن ناشناخته است.

درمان تشنج مغناطیسی

درمان تشنج مغناطیسی (MST: مخفف magnetic seizure therapy) جنبههای خاصی را از هر دو روش ECT و rTMS وام گرفته است. این روش مانند rTMS، به جای الکتریسیته از پالسهای مغناطیسی برای تحریک یک هدف دقیق در مغز استفاده میکند. با این حال، بر خلاف rTMS، مانند ECT باعث تشنج می‌شود. بنابراین پالسها با فرکانس بالاتری نسبت به آنچه در rTMS استفاده میشود، داده میشوند. بنابراین، مانند ECT بیمار باید بیهوش شود و برای جلوگیری از حرکت، یک شلکننده عضلانی نیز تجویز خواهد می‌شود. هدف MST حفظ اثربخشی ECT در عین کاهش عوارض جانبی شناختی آن است.

این روش تحریک مغز در مراحل اولیه آزمایشی اختلالات روانی است، اما نتایج اولیه آن امیدوارکننده است. یک مقاله مروری اخیر که شواهد هشت مطالعه بالینی را مورد بررسی قرار داده است، نشان داد که MST در ۳۰ تا ۴۰ درصد افراد باعث بهبود افسردگی اساسی یا اختلال دوقطبی میشود.

عوارض جانبی روش تحریک مغز MST

این روش مانند ECT، عوارض جانبی که میتواند ناشی از قرار گرفتن در معرض بیهوشی و القاء تشنج باشد را به همراه دارد. مطالعات بر روی حیوانات و انسانها نشان داده است که این روش:

  • عوارض جانبی کمتری روی حافظه
  • تشنجهای کوتاهتر
  • زمان بهبودی کوتاهتری

را نسبت به ECT ایجاد می‌کند.

روش های تحریک مغز

Photo by Anna Shvets from Pexels

تحریک عمیق مغز

تحریک عمیق مغز (DBS: مخفف deep brain stimulation) اولین بار به عنوان درمانی برای بیماری پارکینسون برای کاهش لرزش، سفتی، مشکلات راه رفتن و حرکات غیرقابل کنترل مطرح شد. در این روش تحریک مغز، یک جفت الکترود در مغز کاشته میشود و توسط ژنراتوری که در قفسه سینه کاشته میشود کنترل میشود. تحریک به صورت مداوم است و فرکانس و سطح آن برای هر فرد به طور خاص تعیین می‌شود.

DBS به عنوان درمان افسردگی یا وسواس نیز مورد مطالعه قرار گرفته است. مروری بر همه ۲۲ مطالعه منتشرشده که DBS را برای افسردگی آزمایش کرده بودند، نشان داد که تنها سه مورد از آن‌ مطالعات از کیفیت بالایی برخوردار بودند زیرا نه تنها یک گروه درمانی بلکه یک گروه کنترل نیز داشتند که DBS را دریافت نکرده بودند. این بررسی نشان داد که در تمام مطالعات، ۴۰-۵۰ درصداز افراد دریافت‌کننده DBS بیش از ۵۰ درصد بهبودی داشتند.

روش تحریک مغز DBS چگونه کار میکند

این روش به جراحی مغز نیاز دارد. موهای سر تراشیده شده و سپس سر با پیچ به یک قاب محکم متصل میشود که مانع حرکت سر در حین عمل جراحی شود. اسکن سر و مغز با استفاده از MRI ​​انجام میشود. جراح از این تصاویر به عنوان راهنما در طول عمل جراحی استفاده میکند. بیماران در حین عمل بیدار هستند تا بازخورد عمل در اختیار جراح قرار داده شود، اما هیچ دردی احساس نمیکنند زیرا سر با بیحسی موضعی بیحس شده است و مغز دردها را ثبت نمیکند.

پس از آماده شدن برای جراحی، دو سوراخ در سر ایجاد میشوند و جراح از آنجا یک لوله باریک را درون مغز قرار میدهد تا الکترودها را در دو طرف ناحیه خاصی از مغز قرار دهد. درمورد افسردگی، اولین ناحیهای از مغز که توسط DBS مورد هدف قرار میگیرد ناحیه ۲۵ یا قشر سینگولیت زیرژنی (subgenual cingulate) نامیده میشود. مشخص شده است که این منطقه در افسردگی و سایر اختلالات خلقی، بسیار فعال است. اما تحقیقات بعدی چند ناحیه دیگر از مغز را که تحت تأثیر افسردگی قرار دارند ارائه داد. بنابراین در حال حاضر این روش چند منطقه از مغز را برای درمان افسردگی هدف قرار می‌دهد. درمورد اختلال وسواس فکریعملی (OCD)، الکترودها در ناحیه ای از مغز (جسم مخطط(ventral striatum)) قرار میگیرند که تصور میشود با این اختلال مرتبط است.

پس از کاشت الکترودها و ارائه بازخورد درمورد نحوه قرارگیری آنها، بیمار تحت بیهوشی عمومی قرار میگیرد. سپس الکترودها به سیمهایی که از سر به سمت سینه رفته‌اند (درقسمت سینه یک جفت ژنراتور با باتری کاشته شده است) متصل می‌شوند. از قسمت سینه، پالسهای الکتریکی به طور مداوم از طریق سیم به الکترودهای مغز منتقل میشوند. اگرچه دقیقاً مشخص نیست که دستگاه چگونه برای کاهش افسردگی یا اختلال وسواس فکریعملی کار میکند، اما دانشمندان معتقدند که پالس‌ها به تنظیم مجددناحیهای از مغز که دچار نقص است کمک میکند تا دوباره عادی کار کند.

عوارض جانبی روش تحریک مغز DBS

این روش خطرات مربوط به هر نوع جراحی مغز را به همراه دارد. به عنوان مثال، این روش ممکن است منجر به موارد زیر شود:

  • خونریزی در مغز یا سکته مغزی
  • عفونت
  • سردرگمی یا گیجی
  • تغییرات خلقی ناخواسته
  • اختلالات حرکتی
  • سبکی سر
  • مشکلات خواب

از آنجا که این روش هنوز در حال مطالعه است، عوارض جانبی دیگری که هنوز مشخص نشده است نیز می‌توانن امکانپذیر باشد. مزایا و عوارض جانبی طولانیمدت آن نیز ناشناخته است.


ترجمه اختصاصی توسط مجله قرمز

منبع: سایت موسسه ملی سلامت روان آمریکا

National Institute of Mental Health (2013). Brain Stimulation Therapies, Retrieved June 2016, from

https://www.nimh.nih.gov/health/topics/brain-stimulation-therapies/brain-stimulation-therapies