واکسن اسپوتنیک وی که از سال گذشته در کشور روسیه مورد استفاده قرار گرفت و جزو یکی از اولین واکسنهای آزمایش شده در فاز ۳ انسانی بود، طبق داده‌های منتشر شده در مجله پزشکی معتبر لانست، ۹۱/۶ درصد اثربخشی در برابر ویروس کرونا، عملکرد قابل قبولی دارد.
ساختار واکسن اسپوتنیک وی
واکسن دگرساخت (هترولوگ) اسپوتنیک وی با نام اصلی Gam-Covid-Vac از نوع واکسنهای وکتور است که از دو نوع آدنو ویروس ۲۶ و آدنو ویروس ۵ به عنوان ناقل برای بیان ژن در بدن شخص دریافت کننده استفاده می کند. یک وکتور یا ناقل ژنوم مورد نظر را برای بیان شدن در بدن شخص دریافت کننده، حمل می‌کند. در اینجا ناقل ژنوم، آدنو ویروس است. استفاده از واکسن نوترکیبی آدنو ویروس برای محافظت در برابر ویروس کرونا که در آکسفورد-آسترازنکا هم استفاده شده که از آدنو ویروس شامپانزه (ChAdOx) بهره می‌گیرد
. واکسن جانسون اند جانسون، فقط از Ad26 استفاده می‌کند که نتایج مشروح آن به زودی منتشر خواهد شد. و واکسن موسسه بیوتکنولوژی کان سینو بر اساس Ad-5 که فاز ۳ انسانی آن در سپتامبر ۲۰۲۰ شروع شد. اساس کار به این شکل است که ویروسهای ناقل (آدنو ویروس) تغییر می‌کنند و نمی‌توانند عفونت ایجاد کنند. آنها وارد سلول می‌شوند، پروتئین اسپایک (پروتئین میله‌ای کرونا) را بیان می‌کنند، سپس متوقف می‌شوند (چون نمی‌توانند چرخه طبییعی زندگی ویروس را ادامه دهند).
استفاده از دو فرم ایمنی، پاسخ ایمنی با دوام و طولانی مدت می دهد. این خصوصیات باعث می شود واکسن های نوترکیب آدنوویروسی (rAd) مبتنی بر تکثیر ناقص، کاندیداهای مناسبی برای محصولات هدف WHO برای محافظت طولانی مدت از افراد در معرض خطر COVID-19 در محیط شیوع باشند زیرا باعث شروع سریع ایمنی محافظتی می شوند. اگرچه ناقلین آدنو ویروسی ممکن است پاسخهای ایمنی را در برابر اجزای وکتور را القا کرده و پاسخهای ناشی از آنتی ژن را کاهش دهند ، واکسیناسیون هترولوگ تقویت کننده اولیه با دو وکتور مختلف امکان به حداقل رساندن این اثر را می دهد.
واکسن به دو فرم مایع با دمای نگهداری -۱۸ درجه سلسیوس و فرم منجمد خشک برای نگهداری در دمای بین ۲ تا ۸ درجه سلسیوس ساخته شد. فرم منجمد مشخصات مطلوب برای توزیع در سطح جهانی را دارد.
واکسن نوترکیب
واکسنهای ویروس زنده همانند هر ویروس دیگری در بدن میزبان تکثیر می‌یابند. دو نوع واکسنهای ویروسی زنده وجود دارد؛ واکسن زنده ضعیف شده و واکسن نوترکیب. اکثر واکسنهای ویروس زنده که امروز استفاده می‌شوند، ضعیف شده و کاهش شدت آنها به طور معمول با انطباق نوع وحشی ویروس با محیط جدید (به عنوان مثال همانند سازی در یک رده سلولی جدید یا دمای پایین)و در نتیجه کاهش نرخ تکثیر در انسان به دست می‌آید.
استفاده از واکسنهای زنده برای عوامل بیماری زا مانند HIV بسیار خطرناک است و یک گزینه ایمن‌تر، ایجاد واکسن ناقل زنده و نوترکیبی است که در آن یک یا چند ژن بیماریزا با فعالیت ایمنی زایی (پروتئین‌هایی که ایمنی محافظتی ایجاد می‌کنند) از ویروس خوش خیم بیان می‌شود. نتایج مورد انتظار تکامل درون میزبان بین این دو نوع واکسن متفاوت است. تکامل یک واکسن ضعیف احتمالا برگشتی به حالت نوع وحشی است. سرعت این روند بستگی زیادی به طراحی واکسن و مدت زمان تکثیر ویروس واکسن در میزبان دارد. عواقب مورد انتظار برای تکامل یک واکسن نوترکیب کاملا متفاوت است.
ناقل واکسن چیست؟
وکتور یا ناقل یکی از اجزای کلون سازی ژن هستند. یک مولکول DNA زمانی می‌تواند به عنوان وکتور عمل نماید که بتوان قطعاتی از ملکول DNA مورد نظر را درون آن وارد نموده سپس وارد سلول میزبان کرد تا برای تولید کپی‌های جداگانه تکثیر یابند. از این رو یک ملکلول ناقل باید دارای یک یا چند جایگاه واحد برای اثر آنزیم‌های محدودگر باشد تا بتوان قطعات ملکول DNA را در آن وارد کرد. علاوه بر این هنگامی ناقل وارد یک ارگانیسم میزبان می‌شود باید توانایی همانند سازی مستقل را داشته باشد. مولکول وکتور فنوتیپ‌هایی را در سلول میزبان ایجاد می‌کند و موجب مقاومت دارویی و آنتی بیوتیکی می‌شود.
ناقل‌های ویروسی که برای پستانداران استفاده می‌شوند، نخستین بار در سال ۱۹۷۹ با ناقلی بر مبنای ویروس SV40 (simian virus40) انجام شد. این ویروس قادر به آلودگی در چندین گونه پستاندار است. آدنو ویروس‌ها در مقایسه با SV40 توانایی حمل قطعه DNA بزرگتری را دارد ولی به دلیل بزرگتر بودن و احتمال تحریک سیستم ایمنی، این وکتور مشکلات بیشتری را به همراه دارد. در حال حاضر عمومی‌ترین ناقل ویروسی مورد استفاده، رترو ویروس‌ها هستند که ژنوم آنها به طور پایدار وارد ژنوم سلول میزبان شود.
واکسنهای مورد تایید WHO چه هستند و چه مشخصاتی دارند؟
هدفگذاری WHO برای تولید واکسنهای توسط شرکت‌های داروسازی بر اساس یک سری شاخصه‌های ضروری است. شاخص‌های مورد نیاز برای درج شدن در لیست واکسنهای مورد تایید بهداشت جهانی برای استفاده‌های اضطراری عبارتند از:
- حداقل ۵۰% اثربخشی
- مناسب برای استفاده سالمندان
- حداکثر دو دوز
- ایمن سازی برای حداقل ۶ ماه
- تدارکات مناسب زنجیره تامین واکسن
مطابق پیش نویس سازمان بهداشت جهانی (WHO)، ۶۴ واکسن برای ارزیابی بالینی (از جمله ۱۳ واکسن در مرحله فاز۳) و ۱۷۳ واکسن در مراحل آنالیز پیش بالینی هستند. واکسنهای فاز ۳ منتخب شامل انواع واکسن پلتفرم‌هایی همانند:
- واکسنهای وکتور: دانشگاه آکسفورد، آسترازنکا، موسسه بیوتکنولوژی کان سینو بیولوژی چین و کمپانی‌های دارویی جانسون اند جانسون، واکسن موسسه ملی گامالیا (اسپوتنیک وی)
- واکسنهای بر پایه mRNA: واکسن مدرنا، واکسن بیون تک، فایزر
- واکسنهای غیر فعال: سینوواک موسسه محصولات بیولوژی ووهان، سینوفارم موسسه محصولات بیولوژی چین، سینوفارم و بهارات بیوتک
- واکسن نوترکیب نانو ذرات: نوواواکس
سایر واکسن‌ها واجد کد اخلاق بوده و در مرحله آزمایش در فازهای انسانی هستند و در صورت ارائه نتایج رضایت بخش در فاز ۳ انسانی تاییدیه سازمان بهداشت جهانی را دریافت خواهند کرد.
نتایج و اثربخشی واکسن اسپوتنیک وی طبق داده‌های علمی
برای آزمایش واکسن اسپوتنیک، ۲۱۹۷۷ فرد بزرگسال و به طور تصادفی انتخاب شدند که ۱۶۵۰۱ نفر آنها در گروه واکسن و ۵۴۶۷ نفر در گروه دارونما قرار گرفتند. این افراد از کشورهای روسیه، بلاروس، هند و امارات متحده عربی بودند.کلیه افراد بالای ۱۸ سال سن داشته و برخی از آنها دارای یک یا چند بیماری همراه مثل بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت بودند. معیارهای واجد شرایط بودن آنها؛ تست PCR و سرولوژی منفی و رد سابقه ابتلا به کووید-۱۹ و همچنین منفی بودن نتایج تست HIV، هپاتیت B و C و منفی بودن تست اعتیاد و الکل بود. همچنین هیچگونه بیماری عفونی در ۱۴ روز قبل نباید داشته باشند.
واکسن با غلظت نیم میلی لیتر به داوطلبان گروه واکسن تزریق شد و دوز دوم واکسن، ۲۱ روز پس از دوز نخست، تزریق شد. طی روزهایی مشخص علائم حیاتی بیماران بررسی و تست PCR و تست سرولوژی انجام شد. نتایج نشان دهنده ایجاد ایمنی سلولی و هومورال با اثربخشی ۹۱/۶% بود. البته اثربخشی در سنین بین ۱۸ تا ۳۰ سال بیش از میانگین به دست آمده است.
واکسن اسپوتنیک وی به دلیل شتاب بیش از اندازه، سهل انگاری و عدم شفافیت مورد انتقاد قرار گرفته بود اما نتیجه گزارش شده در منابع علمی کاملا روشن است و اصل علمی واکسیناسیون به اثبات رسیده است، به این معنی که اکنون یک واکسن دیگر می‌تواند به صف مبارزه با کاهش بروز کووید-۱۹ بپیوندد.
عوارض واکسن اسپوتنیک وی
شایعترین عوارض جانبی واکسن، عوارضی شبیه بیماری آنفولانزا بودند که برای سایر واکسن‌ها نیز گزارش شده است. عوارضی مشاهده شده به قرار زیر بودند:
- واکنش محل تزریق
- سردرد
- ضعف
۴ مورد مرگ گزارش شده که طبق تایید CDC و WHO هیچ ارتباطی با واکسن نداشته و این افراد دچار مشکلات قلبی و عروقی و بیماری‌های زمینه‌ای جدی بودند.
مقایسه واکسن اسپوتنیک با فایزر و آسترازنکا
واکسن آسترازنکا که از نوع واکسن وکتور است بر روی ۱۱۶۳۶ شرکت کننده عمدتا از کشورهای برزیل، آفریقای جنوبی و انگلستان بودند. در بین شرکت کننده‌هایی که دو دوز استاندارد دریافت کرده بودن، میزان اثربخشی ۶۲/۱% گزارش شده است و شرکت کننده‌هایی که دوز کم و به دنبال آن دو دوز استاندارد دریافت کرده‌اند، اثربخشی ۹۰% بوده است و در مجموع اثربخشی آن ۷۰/۴% است.
واکسن فایزر بیون تک که یک واکسن مبتنی بر mRNA است، ۹۵% اثربخشی علیه کووید-۱۹ داشته است. این واکسن بر روی ۳۶۵۲۳ نفر آزمایش شد که برخی از آنها بالای ۶۵ سال سن داشتند. نتایج موقت نشان دهنده اثربخشی ۹۴/۱% در مبتلا به کووید-۱۹ بی علامت بود.
نتایج آزمایش واکسن گام-کووید با آنچه در مورد سایر واکسن‌ها گزارش شده، بی شباهت نیست و به دلیل اثربخشی مناسب در لیست سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت.
واکسن به چه کشورهایی ارسال می‌شود؟
واکسن اسپوتنیک وی به کشورهای صربستان، مکزیک، آرژانتین، بلاروس، پاراگوئه، بولیوی، تونس، قزاقستان، ترکمنستان، مجارستان، امارات، گینه، فلسطین و مکزیک ارسال خواهد شد. در کشور آلمان نیز این واکسن مورد توجه قرار گرفته است و مسئولین آلمان به دنبال جایگزینی آن برای سبد خالی واکسن خود هستند.
بر طبق قرارداد انجام شده بین ایران و روسیه دو میلیون دوز به کشور ما ارسال خواهد شد که برای افراد شاغل در کادر درمان، گروه‌های پرخطر و سپس برای سایر مشاغل واکسیناسیون انجام خواهد شد. اولین محموله ۲۰۰ هزار تایی برای تزریق بر روی ۱۰۰ هزار نفر در روز ۱۶ بهمن به ایران تحویل داده شد. این واکسن پس از نمونه برداری و تایید کل سازمان غذا و داروی ایران به عنوان تنها مرجع رسمی کلیه داروها و واکسن‌ها، به افراد واجد شرایط به صورت دو دوز، تزریق خواهد شد.
تالیف اختصاصی توسط هالث از نویسندگان مجله قرمز
منابع
Logunov. D, Dolzhikova. I, Shchblykanov. D, Tukvatulin. A, Zbukova. O, Dzharullaeava. A & et al. Safety and efficacy of an rAd26 and rAd5 vector-based heterologous prime-boost COVID-19 vaccine: an interim analysis of a randomised controlled phase 3 trial in Russia. 2021. Lancet pub.
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00234-8/fulltext
Jones. I. Sputnik VCOVID-19 vaccine candidate appears safe and effective. 2021. Lancet pub
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00191-4/fulltext
Bull JJ, NuismerSL, AntiaR (2019)Recombinant vectorvaccineevolution.PLoSComputBiol 15(7):e1006857
https://doi.org/10.1371/journal.pcbi.1006857
رفیعی، محمودرضا. باستین، حامد. زیست شناسی سلولی و مکولی. کتاب میر/۱۳۸۷. ص ۶۲۹-۶۲۶.