اکثر واکسنها حامل یک پاتوژن عفونی یا بخشی از آن هستند اما واکسن mRNA ساختارهای ژنتیکی را به سلولهای بدن تحویل می‌دهد تا خودشان پروتئینهای ویروسی یا باکتریایی را بسازند. سیستم ایمنی ما به اینها پاسخ می‌دهد و ایمنی ایجاد می‌کند.
واکسنهای mRNA خواص ایمونولوژی مورد نظر را با وضعیتی امنیتی عالی و انعطاف پذیری دیده نشده از واکسنهای ژنتیکی را ترکیب می‌کند. بر اساس بیان پروتئین در مکان خود، واکسن mRNA قادر به گنجاندن یک پاسخ ایمنی متعادل شامل هر دو ایمنی سلولی و مزاجی هستند.
RNA ذاتا حاملی ایمن است چون به صورت حداقلی و فقط حامل اطلاعاتی ست که با ژنوم تداخل ندارد. از آنجایی که هر پروتئین را می‌توان بدون نیاز به تنظیم فرایند تولید، بیان کرد، واکسن mRNA نیز حداکثر انعطاف پذیری را با توجه به توسعه دارد.
واکسنها انتهای مسیر نجات از پاندمی
واکسنها از بسیاری از بیماریها پیشگیری می‌کنند و سالانه جان بسیاری از مردم جهان را نجات می‌دهند. در نتیجه واکسیناسیون در سراسر جهان، ویروس آنفولانزا به طور کامل ریشه کن شد و بروز فلج اطفال، سرخک و سایر بیماریهای کوکان در سراسر جهان به شدت کاهش یافته است. روشهای معمول واکسن شامل پاتوژنهای زنده ضعیف شده و غیر فعال و واکسنهای زیر واحد نوکلئیک حفاظت مداوم را در برابر انواع بیماریهای خطرناک ایجاد می‌کنند.
پاندمی آنفولانزا که در سال ۱۹۱۸ رخ داد، ۵۰۰ میلیون نفر در سراسر دنیا (حدود یک سوم کل جمعیت جهان) را بیمار کرد. نرخ مرگ و میر با این بیماری بسیار بالا و تعداد افراد مرده بر اثر این بیماری، ۵۰ میلیون نفر تخمین زده شد. بخصوص در میان کودکان زیر ۵ سال و افراد بالای ۶۵ سال نرخ مرگ و میر بالاتر از سایر گروه‌های سنی بود. اگر چه ویروس آنفولانزار سنتز شده و مورد بررسی بسیاری قرار گرفته است اما هنوز ویژگیهای تهاجمی و بیماریزای ویروس آنفولانزای نوع H۱N۱ به درستی شناخته نشده است. بدون هیچ گونه واکسن و یا آنتی بیوتیکی این بیماری بسیار مرگ آور بود اما سرانجام با ساخت واکسن علیه این ویروس به این همه گیری پایان داده شد. امروزه آنفولانزای دیگر یک بیماری ترسناک نیست و واکسن این بیماری هر سال بروز بروز رسانی و توزیع می‌شود
با وجود این موفقیتها، همچنان موانع عمده‌ای برای تولید واکسن در برابر انواع عفونتها وجود دارد به خصوص آنهایی که می‌توانند با سیستم ایمنی سازگاری پیدا کنند. علاوه براین برای بیشتر واکسنهای ویروسی نوظهور، روشهای مرسوم مانع اثر بخشی نیستند بلکه نیاز به توسعه و استفاده از آنها به تعداد زیاد است. نهایتا اینکه این روشهای معمول واکسن در مورد بیماریهای غیر عفونی مانند سرطان ممکن است قابل استفاده نباشد بنابراین نیاز به واکسنهایی با پلتفرمهای قویتر و متنوعتر هستیم.
mRNA چیست و چه وظایفی بر عهده دارد
mRNA مرحله میانی بین ترجمه DNA رمزگذار پروتئین و تولید پروتئین توسط ریبوزومها در سیتوپلاسم است. برای ساختن پروتئین‌ها نیازمندکد ژنتیکی DNA هستیم اما DNA در مرکز هسته سلول قرار دارد و آن را ترک نمی‌کند بنابراین برای ارسال نسخه و یا همان دستورالعمل از mRNA یا همان RNA پیغامرسان استفاده می‌شود. در ابتدا آنزیمی به نام RNA پلی مراز زنجیره دو رشته‌ای DNA را از هم جدا می‌کند و بعد یک نسخه از روی دستورات ژنتیکی را به صورت mRNA رشته‌ای می‌سازد که به آن فرایند رونویسی گویند.
این ملکول mRNA سپس از هسته سلول خارج می‌شود و در سیتوپلاسم سلول وارد اندامکهایی به نام ریبوزوم می‌شود. ریبوزمها این رمز یا کد ژنتیکی را می‌خوانند و با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارند، رشته‌هایی از اسید آمینه را به هم متصل می‌کنند تا یک ملکول پروتئین را بسازند. پروتئین‌ها لازمه ساختن آنزیمها و در نهایت فرایندهای درون بدن هستند.
دو نوع اصلی از RNA اخیرا برای واکسنها مورد مطالعه قرار گرفته است: mRNA غیر تکرار شونده و RNA خود تقویت کننده ویروسی مشتق شده از ویروس. واکسنهایی که بر پایه mRNA هستند فقط آنتی ژن مورد نظر را رمزگذاری می‌کنند ولی RNA خود تقویت کننده نه تنها آنتی ژن بلکه تشکیلات تکثیر ویروس را نیز کد می‌کنند که تقویت RNA و بیان پروتئین فراوان را امکان پذیر می‌کنند.
RNA پیامبر یک ملکول هیدروفیل بزرگ است. این ملکول بطور طبیعی نمی‌تواند خودش وارد سلولها شود و این واکسن آن را در نانوذرات پیچانده است که تحویل آن به درون سلول را تسهیل می‌کند. این وضعیت به RNA امکان می‌دهد تا به درون سلول برود سپس به پروتئین ترجمه شود.
واکسن mRNA بوسیله تولید کد ژنتیکی برای سلولهای بدن به منظور تولید پروتئینهای ویروسی عمل می‌کند. وقتی پروتئینهایی که موجب بیماری نمی‌شوند، تولید شده باشند، بدن یک پاسخ ایمنی را در برابر ویروس ارائه می‌دهد که شخص را قادر به ایمن شدن در برابر آن می‌کند.
انواع واکسن mRNA
واکسن mRNA بر حسب ساختار و عملکرد خود به چند دسته زیر تقسیم می‌شود:
- mRNA غیر تکرار شونده: ساده‌ترین نوع واکسن در این رده همین است؛ یک رشته mRNA بسته بندی شده و وارد بدن می‌شود، که در آنجا توسط سلولهای بدن گرفته شده تا آنتی ژن را بسازند.
- mRNA خود تکرار شونده در بدن: رشته mRNA پاتوژن با رشته‌های اضافی RNA همراه می‌شود که مطمئن شوند پس از قرار گرفتن واکسن در داخل سلول، کپی می‌شود. بدین معنی که مقادیر بیشتری از آنتی ژن از مقادیر کمتری از واکسن ساخته می‌شود که این کمک می‌کند تا از یک پاسخ ایمنی قویتر اطمینان حاصل کنیم.
- واکسن mRNA غیر تکثیر شونده شاخه‌ای در آزمایشگاه: سلولهای شاخه‌ای یا دندریتی سلولهای ایمنی هستند که می‌توانند آنتی ژنها را در سطح سلول خود برای دیگر سلولهای ایمنی ارائه کنند تا به تحریک پاسخ ایمنی کمک کند. این سلولها از خون بیمار استخراج شده، با واکسن mRNA تلفیق می‌شوند سپس برای تحریک واکنش ایمنی به بیمار داده می‌شود.
۳۰ سال تاخیر برای استفاده از واکسن mRNA
در اوایل دهه نود، اولین گامها برای استفاده از mRNA به عنوان روشی برای ساختن واکسن برداشته شد. در دهه‌های بعد، درک بهتر از فارماکولوژی mRNA همراه با نظریات جدید در ایمونولوژی، تکنولوژیهای بر پایه mRNA را به عنوان واکسنهای نسل بعدی قرار داده‌اند. واکسن mRNA به دلیل تکنولوژی خاص خود تا قبل از پاندمی کرونا هرگز در بازار دارویی جهان جایی نداشته است اما قبلا از این واکسن در انسانها برای چهار نوع بیماری استفاده شده است: هاری، آنفولانزا، سیتومگالو ویروس و زیکا.
در سال ۲۰۱۷، شرکت آلمانی بیوتک کرواک نتایجی را در نشریه لانست برای فاز ۱ بالینی واکسن mRNA هاری منتشر کرد و در ژانویه همان سال، این شرکت نتایج بدست آمده از فاز ۱ واکسن mRNA هاری با دوز پایین را انتشار داد.
سال گذشته (۲۰۱۹) مدرنا و پژوهشگران آلمانی فاز ۱ نتایج واکسن mRNA در برابر آنفولانزا را منتشر کردند. در ژانویه مدرنا از نتایج فاز ۱ تحقیق در برابر سیتومگالو ویروس خبر داد و درست در ماه آوریل گذشته و با شیوع همه گیر، این شرکت داده‌های موقت خود در مورد واکسن mRNA علیه زیکا را گزارش داد.
این که چرا این واکسنها اینقدر موثر به نظر می‌آیند در حالی که تلاشهای گذشته علیه سایر عوامل بیماریزا امیدوار کننده به نظر نمی‌آید، هنوز یک سوال مهم است. یک دلیل ساده این است که احتمالا حجم زیادی از منابع برای توسعه آنها اختصاص داده شده باشد. همچنین فرض می‌کنیم که یکی از توجیه‌ها برای میزان بالای کارآمدی آنها این است که این نوع واکسنها یک پاسخ التهابی غیر اختصاصی را نسبت به mRNA ایجاد می‌کنند که می‌تواند پاسخ ایمنی خاصی را افزایش دهد با وجود اینکه روش نوکلئوزید اصلاح یافته التهاب را کاهش می‌دهد اما آن را به طور کامل از بین نبرده است. از طرف دیگر این امر ممکن است واکنشهای شدید مانند درد و تب در برخی از گیرندگان واکسن mRNA سارس کووید-۲ را توضیح دهد. (برخی می‌گویند که نانوذرات مسئول این واکنش شدید اما موقتی در برخی از شرکت کنندگان هستند).
نهایتا اینکه خیلی زود است که عملکرد این واکسنها خیلی خوب به نظر می‌رسد. این نتایج داخلی هستند. آنها هنوز منتشر نشده‌اند و ما باید داده‌های گسترده ایمنی مربوط به این محصولات را بررسی کنیم. همچنین مواردی هست که باید از آن سر در بیاوریم مثل نگرانی در مورد نیاز به ذخیره سازی واکسنها در فریزر به خصوص در مورد واکسن فایزر که باید در دمای منهای ۷۰ درجه نگهداری شود (واکسن mRNA دیگری که توسط شرکت آلمانی کورواک برای سارس کووید-۲ ساخته شده، می‌توان در دمای ۵ درجه سانتی گراد نگهداری کرد. این واکسن که براساس mRNA اصلاح نشده است، در فاز ۱ آزمایش بالینی قرار دارد).
با این حال، موفقیت اولیه واکسنهای mRNA برای کووید-۱۹، دانشمندان را نسبت به آینده این فناوری خوش بین می‌سازد. علاوه بر کاربرد این واکسنها برای بیماریهای عفونی می توان از آنها برای مهار سیستم ایمنی بدن و مبارزه با سرطان استفاده کرد. همچنین یکی از مزایای بزرگ پلتفرم mRNA، انعطاف پذیری آن است. به عنوان مثال دانشمندان در حال بررسی روشهای رمزگذاری چندین پروتئین ویروسی در یک واکسن هستند که می‌تواند به ایجاد پاسخ ایمنی قویتری در برابر ویروس کمک کند.
حالا که واکسنهای mRNA قابلیت خود را آشکار کرده‌اند، بسیاری به توسعه این روش علاقه مند خواهند شد و به این ترتیب عصر جدیدی برای کاربرد واکسن mRNA برای بیماریهای عفونی آغاز خواهد شد.
دو واکسن mRNA اما با قدری تفاوت
دو واکسن پذیرفته شده در آمریکا که یکی توسط شرکت مدرنا و دیگری که با شراکت دو شرکت آمریکایی فایزر و بیون تک آلمان ساخته شده، هر دو به میزان زیادی در پیشگیری از کووید-۱۹ موثر هستند بطوری که نرخ اثرگذاری آنها بالاتر از ۹۴ درصد است. اگر چه هر دو از تکنولوژی mRNA استفاده می‌کنند اما تفاوت در نحوه طراحی آمپولها بر نحوه سرعت تولید و انتشار آنها به سایر نقاط اثر می‌گذارد. در زیر تفاوتهای دو واکسن را بررسی می‌کنیم:
تفاوت وزنی
در مرکز هر دو آمپول یک ریشه اسید ریبونوکلئیک پیامرسان یا mRNA با توالی حدود ۲۰۰۰ حروف کد ژنتیکی موجود است که ساختراها را به سیستم ایمنی انسان منتقل می‌کند تا عفونت کرونا ویروس را تشخیص داده و با آن مبارزه کند.
واکسن مدرنا از ۱۰۰ میکروگرم RNA در هر دوز استفاده می‌کند در حالی که آمپول فایزر بیوان تک فقط از ۳۰ میکروگرم استفاده می‌کند که تولید آن را ساده‌تر و ارزانتر کرده است. فایزر بیون تک باید بتواند تولید واکسن را سریعتر از رقیب آمریکایی‌اش افزایش دهد. متخصصان ایمنی شناسی گفتند هنوز مشخص نیست چرا مدرنا از دوز بالاتری از RNA استفاده می‌کند. پی بردن به اینکه دقیقا چه چیزی درون واکسن قرار دارد برای دیگران مشکل است اما چگونگی تهیه آن می‌تواند تاثیر زیادی در نحوه کار داشته باشد. اگر چه RNA در هر دوی آنها در اصل یکسان است اما ممکن است تفاوتهای جزئی در توالی ژنتیکی وجود داشته باشد. که فایزر بیون تک در دوزهای کمتر موثرتر عمل می‌کند.
تفاوت در حامل mRNA
هم در مدرنا و هم فایزر بیون تک، RNA درون نانوذرات لیپیدی قرار گرفته است. این قطره‌های میکروسکوپی از مایعی روغنی حدود ۰/۱ میکرون قطر، ساختارهای ژنتیکی شکننده را در بر گرفته و از آنها محافظت می‌کنند به این صورت آنها ساخته شده، انتقال داده و سرانجام به افراد تزریق می‌شوند. ترکیب نانوذرات لیپید در این دو واکسن کمی متفاوت است به همراه چندین پیامد.
تفاوت در شیوه فرمول بندی چربیهای مدرنا و بیون تک نیز احتمالا بر نحوه کار هر واکسن اثرگذار است. برایان فرگوسن، محقق ایمونولوژی در دانشگاه کمبریج گفت: نانوذرات لیپید مقداری فعالیت کمکی دارند که پس از واکسیناسیون کمی التهاب ایجاد می‌کند که به سیستم ایمنی برای ساختن آنتی بادی و سلولهای تی که ویروس سارس کووید-۲ را هدف قرار می‌دهند، کمک می‌کند.
این نانوذرات می‌توانند یک ضربه جادویی به فرمولاسیون وارد کنند. شما ممکن است لیستی از مواد تشکیل دهنده داشته باشید اما نمی‌دانید که چگونه آنها ترکیب می‌شوند تا ذراتی با بهترین اندازه و شکل را تولید کنند. مثل تولید مواد غذایی که ممکن است مواد تشکیل دهنده یک سس کچاپ معروف را بدانید اما نمی‌توانید آن را درست کنید چون دستورالعمل از همه چیز مهمتر است.
فایزر بیون تک نانوذرات خود را از یک شرکت تخصصی کانادایی گرفته است در حالی که مدرنا فناوری لیپید خودش را دارد. مایک واتسون رئیس پیشین بخش واکسنها در مدرنا گفت: هنر و چالش در مورد تولیداین نانوذرات ترکیبی لیپید با خصوصیات فیزیکی متفاوت، استفاده از روشی ست که RNA را تا جایی که امکان دارد ثابت نگه دارد.
نحوه نگهداری و حمل و نقل
در هر دو واکسن نیازمند مخزنی سرد هستیم تا نانوذرات به شکل خوبی بمانند و از تخریب mRNA جلوگیری شود. اما واکسن مدرنا به اندازه کافی پایدار است و می‌تواند به مدت شش ماه در دمای ۲۰- درجه سلسیوس زنده بماند در حالی که برای نگهداری و حمل واکسن فایزر باید از مخزنی با سرمای ۷۰- استفاده کرد. در نتیجه واکسن مدرنا را می‌توان با سهولت و هزینه کمتری تهیه کرد.
فایزر بیون تک مجبور به طراحی حمل کننده‌های دمایی خاصی شده که می‌توانند محصول را به هنگامی که مرتبا با یخ خشک پر شود، به مدت ۱۵ روز در آن دما نگه دارد. بسته یک دماسنج متصل به GPS است که دما و موقعیت آن را در شبکه توزیع فایزر ردیابی می‌کند. حتی در این صورت هم الزام به نگهداری در این دما، توزیع آن را در کشورهایی که ظرفیت مخزن ذخیره سرد را ندارند مثل بسیاری از کشورهای آفریقایی و آسیایی، دشوارتر خواهد کرد.
در مقابل واکسنهای آدنوویروس در دست تولید مانند واکسنی که توسط دانشگاه آکسفورد و آسترازنکا تولید شده است، می‌توان چندین ماه بدون انجماد ذخیره کرد. واکسن آکسفورد به جای استفاده از mRNA، ژنهای پروتئینی خوشه ویروس کرونا را که برای تحریک پاسخ ایمنی به آدنوویروس بی خطر استفاده می‌شود، متصل کرده و آنها را به سلولهای انسانی منتقل می‌کند. این واکسن برای نگهداری به دمایی بین ۲ تا ۸ درجه سلسیوس نیاز دارد یعنی حتی یک یخچال خانگی هم برای آن مناسب است.
روش دیگری که زیر نظر کالج سلطنتی و در اوایل آزمایش بالینی، انجام شده است، واکسن RNA خود تقویت کننده است که پس از تزریق در سلولهای انسانی نسخه‌های بیشتری از خود ایجاد می‌کند. این روش می‌تواند در نهایت RNA مورد نیاز را به حداقل ۱ میکروگرم در هر دوز کاهش دهد.
چه مزیتهایی دارد؟
آنچه که در مورد mRNA منحصر بفرد است، قابلیت ساخت سریع واکسن در برابر بیماریهای جدید است. در واقع واکسن به جای تحویل ویروس یا پروتئین ویروس، اطلاعات ژنتیکی آن را به سلولها تحویل می‌دهد تا خودشان بتوانند پروتئین ویروسی را تولید کنند. یکی از مزایای مهم mRNA این است که هنگامی که محققان توالی پروتئین ویروسی مورد نظر را بدانند، سنتز آن بسیار آسان است. اکثر واکسنهای سارس کووید-۲ که پاسخ ایمنی بدن را ایجاد می‌کنند، پروتئین میخهای کرونا ویروس را هدف قرار می‌دهد یعنی همانی که در سطح ویروس وجود دارد و به ویروس شکلی شبیه توپ چسبونکی می‌دهد.
برای درست کردن واکسنهای معمول، باید کار زیادی انجام شود. برای ساختن پروتئین یا ویروس نیاز به یک کارخانه بزرگ است و زمان زیادی طول می‌کشد تا رشد کنند. خوبی mRNA این است که نیازی به این چیزها نیست. اگر mRNA نانویی شده را به شخصی تزریق کنید، به سلولهای بدن وی می‌رود و بدن وی کارخانه مورد نظر شماست. بدن از انجا مراقب همه چیز هست.
در سال ۲۰۱۸، FDA نخستین حامل نانوذره‌ای لیپیدی را برای RNA پذیرفت که توسط داروسازی Alnylam برای تحویل یک نوع RNA به نام siRNA استفاده شد. بر خلاف mRNA، siRNA ژنهای هدفش را خاموش می‌کند که می‌تواند بوسیله خاموش کردن ژنهای جهش یافته که موجب بیماری می‌شوند، مفید واقع شود. از این نوع واکسن می‌توان برای درمان سرطان استفاده کرد.
واکسن روی چه افرادی امتحان شد؟
فاز ۲ و ۳ تحقیقات بالینی برای واکسن فایزر بیون تک شامل افرادی از اقوام و گروه‌های نژادی زیر بود:
- ۸۱/۹% سفید پوست
- ۲۶/۲% اسپانیایی/لاتین
- ۴/۴% آسیایی
- کمتر از ۳% نژادهای دیگر
از نظر سن و جنس
- ۵۰/۶% مرد
- ۴۹/۴% زن
- ۲۱/۴ درصد ۶۵ سال و بالاتر
بیشترین تعداد افراد مربوط به مشکلات زمینه‌ای چاقی (۳۵/۱%)، دیابت (۸/۴%) و بیماری ریوی (۷/۸%) بودند.
عوارض و خطرات احتمالی
تکنولوژی mRNA برای واکسنها برای نخستین بار است که به صورت جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین دلیل شناخت چندانی نسبت به اثرات و عوارض ان هنوز بدست نیامده و همه چیز در حد همان یافته‌های بالینی ارائه شده توسط شرکتهای سازنده است. برخی از عوارض احتمالی واکسن فایزر بیون تک به گفته CDC به قرار زیر هستند:
| عوارض در ناحیه واکسن زده در بازو | عوارض واکسن در کل بدن |
| · درد مفاصل و عضلات · ورم · قرمزی | · لزر · خستگی و کوفتگی · سردرد |
این عوارض یک تا دو روز پس از تزریق واکسن بوجود می‌آیند. علائم بوجود آمده شبیه به آنفولانزا هستند و ممکن است بر زندگی روزمره شخص هم اثر بگذارند اما باید در طی چند روز از بین بروند.
عوارض گفته شده در بالا همان عوارض جانبی هستند که پس از زدن برخی از واکسنها بروز می‌کند اما در این بین مواردی از واکنشهای شدید به این واکسن گزارش شده که موجب نگرانیهایی برای استفاده همگانی از این واکسن شده است.
برخی از این گزارشات به قرار زیر هستند:
- واکنش شدید آلرژیک در چند دریافت کننده واکسن که علت آن را حساسیت به PEG موجود در پوشش لیپیدی، دانستند
- چهار مورد فلج بل (یک نوع فلج صورت) در افراد دریافت کننده واکسن گزارش شد.
بنابراین افرادی که دچار حساسیت شدید هستند باید در مورد استفاده از این واکسن احتیاط کنند و همراه خود قلم اپی نفرین را برای جلوگیری از شوک آنافیلاکسی همراه داشته باشند. توجه داشته باشید که وقتی قرار باشد این واکسن در حجم وسیع استفاده شود، موارد حساسیت شدید بسیار بیشتر از این تعداد ذکر شده در مطالعات بالینی خواهد بود. خاطر نشان می‌شود که این واکسن حاوی تخم مرغ نیست و از این لحاظ کسانی که به این ماده غذایی حساسیت دارند نباید نگران واکنش ناشی از آن باشند.
عوارض جانبی واکسن در دور دوم واکسیناسیون شدیدتر خواهد بود چون بدن خود را برای مبارزه با بیماری آماده کرده است و بدن شما احساس می‌کند تحت شرایط عفونت ویروسی قرار گرفته و واکنش قویتری نشان خواهد داد.
عوارض طولانی مدت واکسن
با توجه به اینکه این واکسن در مدت کوتاهی ساخته شده و برای بررسی عوارض طولانی مدت زمان کافی وجود نداشته نمی‌توان براحتی در مورد آن نظر داد. طبق گفته یک مقاله در مجله پزشکی نیوانگلند در مورد واکسن فایزر، فقط ۲۰ هزار نفر این واکسن را دریافت کرده‌اند. بنابراین این سوال پیش می‌آید که آیا به هنگام استفاده از آن روی یک میلیون نفر و یا حتی یک میلیارد نفر، مشکلات ایمنی غیر منتظره‌ای رخ خواهد داد؟ آیا در طولانی مدت عوارض جانبی آن بروز می‌کند.
عملکرد واکسن به گفته سازندگان آن طی ۱۰ تا ۱۴ روز پس از دریافت آن شروع می‌شود بنابراین شما در طی این مدت مستعد ابتلا به کرونا هستید و حتی در یک مورد اخیر فردی چند روز پس از دریافت واکسن دچار کرونا شد. به گفته FDA هنوز مشخص نیست که آیا این واکسن در افراد زیر ۱۵ سال موثر و ایمن است (در مطالعات بالینی از کودکان زیر ۱۲ سال استفاده نمی‌شود).
همچنین باید در مورد امنیت واکسن برای افرادی مثل زنان باردار که در گروه‌های پر خطر ابتلا به بیماری و همچنین زنان شیرده باید تحقیقات بیشتری انجام گیرد. به دلیل ریسک بالا از این افراد در مطالعات بالینی استفاده نمی‌شود در حالی که باید آنها را هم در آزمایشات بالینی ثبت نام کرد تا بتوان با دقت بیشتری مطالعه شوند حتی اگر شده راهنمایی شوند که واکسن نزنند.
تالیف اختصاصی توسط هالث از نویسندگان مجله قرمز
Thomas Schlake, Andreas Thess, Mariola Fotin-Mleczek & Karl-Josef Kallen (2012) Developing mRNA-vaccine technologies, RNA Biology, 9:11, 1319-1330, DOI: ۱۰.۴۱۶۱/rna.22269
Side effects and covid-19 vaccines: what to expect (Johns Hopkinsuniversity)
https://hub.jhu.edu/2020/12/18/vaccine-side-effects-what-to-expect/
Pardi, N., Hogan, M., Porter, F. et al. mRNA vaccines — a new era in vaccinology. Nat Rev Drug Discov ۱۷, ۲۶۱–۲۷۹ (۲۰۱۸). https://doi.org/10.1038/nrd.2017.243
Why are mRNA vaccines so exciting? (by Anthony Komarrof): Harvard Health
https://www.health.harvard.edu/blog/why-are-mrna-vaccines-so-exciting-2020121021599
Information about the Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine: CDC
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/Pfizer-BioNTech.html
Understanding mRNA COVID-19 Vaccines: CDC
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/mrna.html
RNA vaccines: an introduction: University Of Cambridge
https://www.phgfoundation.org/briefing/rna-vaccines
Side Effects and COVID-19 Vaccines: What to Expect: Johns Hopkins
https://www.jhsph.edu/covid-19/articles/side-effects-and-covid-19-vaccines-what-to-expect.html
COVID-19 Vaccine FAQ: Safety, Side Effects, Efficacy: webmd staff
Secret ingredients behind the breakthrough Covid vaccines (by clive cookson): financial times
https://www.ft.com/content/b5d03854-39bb-48cd-9a01-5fb2a0dfbba8
What Are The Long-Term Safety Risks Of The Pfizer and Moderna Covid-19 Vaccines
Explained: Why RNA vaccines for Covid-19 raced to the front of the pack
https://news.mit.edu/2020/rna-vaccines-explained-covid-19-1211
The Promise of mRNA Vaccines: The Scientist staff (by Diana Kwon)
https://www.the-scientist.com/news-opinion/the-promise-of-mrna-vaccines-68202
Want to Know More About mRNA Before Your COVID Jab
https://www.medpagetoday.com/infectiousdisease/covid19/89998
How do mRNA vaccines work? (by Yella Hewings Martin): medicalnewstoday staff
https://www.medicalnewstoday.com/articles/how-do-mrna-vaccines-work
Rein Verbeke, Ine Lentacker, Stefaan C. De Smedt, Heleen Dewitte, Three decades of messenger RNA vaccine development, Nano Today, Volume 28, 2019 https://doi.org/10.1016/j.nantod.2019.100766