گیاه گزنه گزنده یا urtica dioica گیاه دارویی محبوب است که استفاده‌های بسیاری از کاهش درد آرتروز تا درمان آلرژیهای فصلی دارد. از این گیاه هم به صورت خوراکی در انواع سالاد و یا بصورت پخته استفاده میشود و هم از آن به عنوان یک دم نوش گیاهی بهره گرفته میشود.
گیاه گزنه استفاده‌های متعددی دارد و بسیاری از افراد آن را درمانی موثر می‌دانند. این گیاه در کل برای استفاده بی خطر است اما می‌تواند موجب عوارض جانبی در برخی افراد شود. تحقیقات محدودی برای نشان دادن فواید درمانی این گیاه انجام شده است. پژوهشگران قبل از پذیرفتن فواید گیاه گزنه گزنده، نیازمند تحقیقات بیشتر هستند.
دسترسی سریع
مختصری در مورد گیاه گزنه
مصریان باستان از گزنه برای درمان آرتروز و کمر درد استفاده می‌کردند در حالی که رومی‌ها آن را به خودشان می‌مالیدند تا گرم نگه داشته شوند. اسم علمی آن از کلمه لاتین Uro گرفته شده که به معنای سوزاندن است چون برگهای آن موجب سوزشی گذرا بر اثر تماس میشود.
کرکهای تیزی روی برگهای گیاه وجود دارد. این موها حاوی مواد شیمیایی از جمله اسید فرمیک و هیستامین است که می‌توانند پوست را تحریک کرده و موجب سوزش، خارش و قرمزی شوند. کرکهای گزنه حاوی مواد شیمیایی دیگری نیز هست که بر انسان اثر بگذارد از جمله استیل کولین و سروتونین.
برگها، ساقه یا ریشه این گیاه را می‌توان خرد کرد و به صورت پودر، تنتور، کرم و چای درآورد. علاوه بر این در بسیاری از شوینده‌های سر و بدن هم از این گیاه استفاده میشود بخصوص برای افرادی که مبتلا به شوره و یا چربی بیش از حد در پوست سر هستند.
مواد مغذی گزنه
برگهای گزنه و ریشه آن حاوی مواد مغذی مختلفی هستند از جمله:
- ویتامین‌ها: ویتامینهای A، C و K و همچنین ویتامینهای B
- مواد معدنی: کلسیم، آهن، منیزیم، فسفر، پتاسیم و سدیم.
- چربی: لینولئیک اسید، لینولنیک اسید و اسید پالمتیک، اسید استئاریک و اولئیک اسید.
- اسید آمینه: همه اسیدهای آمینه ضروری
- پلی فنلها: کامفرول، کوئرستین، اسید کافئیک، کومارین و سایر فلاونوئیدها.
- رنگدانه: بتا کاروتن، لوتئین، لوتئوزانتین و سایر کاروتنوئیدها.
علاوه بر موارد بالا، بسیاری از این مواد مغذی در بدن شما به عنوان آنتی اکسیدان، عمل می‌کنند. آنتی اکسیدانها ملکولهایی هستند که به دفاع از سلولهای شما در برابر صدمه ناشی از رادیکالهای آزاد کمک می‌کنند.
صدمه ایجاد شده بوسیله رادیکالهای آزاد با افزایش سن، سرطان و سایر بیماریهای انسان ارتباط دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که عصاره گیاه گزنده می‌تواند میزان آنتی اکسیدان را بالا ببرد. در زیر به برخی از خواص گزنه اشاره شده است.
خواص گزنه
گزنه و کاهش التهاب
التهاب، شیوه بدن شما برای تسکین دادن خود و مبارزه با عفونتهاست. البته التهاب مزمن می‌تواند صدمات قابل توجهی وارد کند.
گزنه ترکیبات مختلفی دارند که ممکن است التهاب را کاهش دهد. در تحقیقات آزمایشگاهی و روی حیوانات ، گزنه هورمونهای التهابی چندگانه را با مداخله در تولید آنها، کاهش می‌دهد. در تحقیقات انسانی، بکار بردن کرم گزنه یا مصرف محصولات مربوط به آن، مشکلات التهاب از جمله آرتریت را کاهش می‌دهد.
به عنوان مثال، در یک تحقیق بر روی ۲۷ نفر، استفاده از کرم گزنه روی نواحی مبتلا به آرتریت به میزان زیادی، درد را در مقایسه با گروه شاهد کاهش داد. در تحقیقی دیگر، مصرف مکمل حاوی عصاره گزنده به میزان زیادی درد آرتروز را کاهش داد.
شرکت کنندگان احساس کردند می‌توانند دوز داروهای مسکن ضد التهاب را به خاطر وجود این کپسول ،کاهش دهند. گفته میشود تحقیقات برای توصیه گزنه به عنوان یک درمان ضد التهاب کافی نیست. مطالعات انسانی بیشتری باید انجام شود.
گزنه و تسکین آرتریت
یکی از متداولترین استفاده‌ها از گزنه، درمان علائم آرتروز است. برخی افراد ادعا می‌کنند که گزنه می‌تواند التهاب را کاهش دهد، به تسکین درد آرتروز کمک کند و نقرس را بهبود بخشد.
پژوهشگران خواص زیر را در گزنه تشخیص داده‌اند:
- ضد میکروبی
- آنتی اکسیدان
- تسکین درد
- ضد زخم گوارشی
کرکهای گزنه حاوی هفت ماده شیمیایی است که خواص ضد التهاب تسکین دهنده درد دارند. به این معنا که گزنه می‌تواند به کاهش درد و التهاب در بیماریهای نظیر آرتریت کمک کند.
در پژوهشی در سال ۲۰۰۹ به صورت کنترل تصادفی، پژوهشگران به ۸۱ فرد مبتلا به آرتروز زانو، مکملی حاوی روغن ماهی، ویتامین E و گزنه یا دارونما دادند. در طی یک دوره سه ماه افرادی که مکمل گرفتند علائم کمتری را گزارش کردند و داروهای ضد التهاب را با تعداد کمتری نسبت به گروه شاهد، مصرف کردند. البته باید تحقیقات انسانی بیشتری انجام شود.
نتایج پژوهشی بر روی موشها در سال ۲۰۱۶ نشان داد که ژل گیاهی حاوی گزنه اثرات تسکین دهنده درد و ضد ادم بدون تحریک پوست دارد.
افرادی که از گزنه استفاده می‌کنند یا کپسولهای خوراکی آن را می‌خورند یا از کرم آن روی مفاصل دردناک استفاده می‌کنند. بخاطر اثرات ضد التهابی که دارد و استفاده از آن در مشکلاتی همچون آرتروز و آلرژی، ممکن می‌سازد، پژوهشگران امیدوارند که بتوانند از آن در بیماریهای التهابی نظیر سندرم روده تحریک پذیر نیز استفاده کنند.
گزنه و کاهش آلرژیهای فصلی
گزنه درمانی محبوب برای آلرژیهای فصلی است. دانشمندان هنوز مطمئن نیستند که اثر آن به چه شکل است اما بعضی می‌گویند بخاطر این است که این گیاه می‌تواند آلرژی ناشی از التهاب را در بدن کاهش دهد.
آلرژیهای فصلی به هنگامی بوجود می‌آیند که یک ماده تحریک کننده همانند گرده، بدن را برای تولید بیشتر هیستامین تحریک می‌کند. هیستامین همان چیزی ست که موجب علائم مشخصه آلرژی همچون التهاب، خارش و کهیر میشود. شواهد اخیر برای چگونگی اثرگذاری گزنه برای رفع آلرژی به صورت ترکیب با سایر تحقیقات هستند.
با توجه به بعضی از تحقیقات گزنه ممکن است فرایند ایجاد آلرژی را بوسیله ممانعت بدن از تولید هیستامین و التهاب مرتبط با آن، تخریب کند.
در یک تحقیق کنترل تصادفی بالینی در سال ۲۰۱۷، پژوهشگران دریافتند که عصاره گزنه و قرص دارونما هر دو شدت علائم را کاهش دادند. نویسندگان این پژوهش نتیجه گرفتند که نیازمند تحقیقات بیشتری هستند.
مراکز بررسی کنترل سلامت نیز نشان دادند که تا کنون شواهد کافی برای پیشنهاد گزنه برای درمان آلرژی به دست نیامده است. همچنین گزارش شده است که سایر درمانهای خانگی برای آلرژی از جمله کپسایسین، کوئرستین، اسپیرولینا و پیکنوژنول، شواهد کافی برای پذیرفتن اثرپذیری آنها وجود ندارد.
گزنه برای کنترل دیابت
اخیرا شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد گزنه می‌تواند به درمان دیابت کمک کند. البته این تحقیقات بیشتر محدود به تحقیقات حیوانی هستند. در یک تحقیق بالینی کنترل تصادفی در مورد افراد مبتلا به دیابت نوع ۲، در سال ۲۰۱۳، کپسولهای ۵۰۰ میلی گرمی عصاره گزنه یا دارونما هر ۸ ساعت یک بار همراه با سایر درمانهای معمول استفاده شد. بعد از سه ماه عصاره گزنه اثرات مثبتی روی سطح قند خون داشت.
تحقیقات دیگر هم نتایج مشابهی دارند. یافته‌ها امیدوار کننده است اما پژوهشگران نیازمند تحقیقات انسانی بیشتر هستند تا مشخص کنند که گزنه چقثدر می‌تواند برای افزودن به درمانهای رایج دیابت، مفید باشد.
درمان بزرگی پروستات
بیش از ۵۰ درصد مردان بالای ۵۱ سال دچار بزرگی پروستات یا هیپر پلازی خوش خیم پروستات هستند. دانشمندان هنوز دقیقا نمی‌دانند هیپرپلازی خوش خیم پروستات چه علتی دارد اما می‌تواند منجر به ناراحتی شدید هنگام ادرار کردن شود. چندین تحقیق نشان دهنده این است که گزنه ممکن است به درمان بزرگی پروستات کمک کند. گزنه ممکن است به کندی رشد پروستات در مردان مبتلا به BPH (هیپرپلازی خوش خیم پروستات) با اثر بر میزان هورمون یا مداخله با سلولها در پروستات، کمک کند.
تحقیقات حیوانی نشان می‌دهد که این گیاه سودمند ممکن است از تبدیل تستوسترون به دی هیدروتستوسترون کمک کند. توقف این تبدیل می‌تواند به کاهش اندازه پروستات کمک کند. تحقیقات در افراد مبتلا به بزرگی پروستات نشان می‌دهد که عصاره گزنه به مشکلات ادراری کوتاه مدت و بلند مدت بدون عوارض جانبی کمک می‌کند.
در یک تحقیق بالینی کنترل تصادفی در سال ۲۰۱۳، پزوهشگران به مدت ۸ هفته به داوطلبان گزنه یا دارونما دادند. آنها متوجه کاهش چشمگیر در علائم افراد مصرف کننده گزنه شدند اما در افرادی که دارونما مصرف کردند چنین چیزی مشاهده نشد.
البته تحقیقات کافی در انسانها انجام نشده تا بتوان مشخص کرد که آیا گزنه می‌تواند به درمان علائم بزرگی پروستات کمک کند. گفته میشود که تحقیقات آینده ممکن است روشهای استفاده از آن را آشکار کند. اگر دچار مشکلات مربوط به پروستات هستید با پزشکتان مشورت کنید تا علت آن را مشخص و هر گونه مشکلی را درمان کند.
گزنه و کاهش فشار خون
فشار خون بالا یک مشکل جدی است چون شما را در معرض بیماری قلبی و سکته قرار می‌دهد که یکی از مهمترین علل مرگ و میر در سراسر جهان است. گزنه بطور سنتی برای درمان فشار خون بالا استفاده میشود.
تحقیقات حیوانی و آزمایشگاهی نشان می‌دهد که این گیاه به چندین روش به کاهش فشار خون کمک می‌کند. یک اینکه ممکن است تولید اکسید نیتریک را تحریک کند که به عننوان یک گشاد کننده رگ عمل می‌ند. گشاد کننده‌ها عضلات رگها را گشاد می‌کنند که به عریض شدن آنها کمک می‌کند. به علاوه، گزنه ترکیباتی دارد که به عنوان مسدود کننده‌های کانال کلسیم عمل می‌کند که قلب را بوسیله کاهش نیروی انقباضات آرام می‌کند.
در تحقیقات حیوانی، گزنه موجب کاهش فشار خون شده و افزایش دهنده دفاع آنتی اکسیدانی قلب میشود. البته اثرات گزنه بر فشار خون در انسانها هنوز نامشخص است. تحقیقات انسانی بیشتری باید انجام شود تا بتوان آن را توصیه کرد.
سلامت دستگاه ادراری با گزنه
گزنه ممکن است به خروج باکتریهای مضر از مجاری ادراری کمک کند. این گیاه برای افرادی که مشکلات ادراری از جمله بزرگی پروستات دارند، موثر است.
گزنه همچنین به داروهایی که برای عفونت یا بیماریهای مرتبط با سیستم ادراری، استفاده می‌شوند، حمایت می‌کند. قبل از استفاده از هر دارویی ابتدا با پزشکتان مشورت کنید تا بین داروهایی که مصرف می‌کنید و درمانهای گیاهی تداخلی بوجود نیاید.
قدرت پلی فنلهای گزنه
گزنه سرشار از مواد شیمیایی گیاهی به نام پلی فنل است. یک تحقیق مروری بر پلی فنلها نشان می‌دهد که این ترکیبات مفید ممکن است در پیشگیری و مدیریت بیماریهای مزمن مربوط به التهاب از جمله دیابت، چاقی، سرطان و بیماریهای قلبی نقش داشته باشد. به خصوص پلی فنلهای گزنه برخی از فواید بالقوه جالب را برای درمان درمان سرطان سینه و سرطان پروستات نشان می‌دهد.
گیاهانی همانند گزنه همچنین حاوی آنتی اکسیدانهای بالقوه هستند که موادی هستند که بدن را در مقابل پیری و صدمه سلولی حفظ می‌کند.
سایر فواید بالقوه گزنه
گزنه ممکن است فواید بالقوه دیگری نیز برای سلامتی داشته باشد از جمله:
- کاهش خونریزی: داروهای حاوی عصاره گزنه به کاهش خونریزی زیاد، بخصوص پس از جراحی کمک می‌کنند.
- سلامت کبد: خواص آنتی اکسیدانی کبد ممکن است از کبد شما در بر ابر صدمه توسط سموم، فلزات سنگین و التهاب، محافظت کند.
- دیورتیک طبیعی: این گیاه ممکن است آب و نمک اضافی بدن شما را خارج کند که به این ترتیب می‌تواند فشار خون را به طور موقت کاهش دهد. به خاطر داشته باشید که این یافته‌ها از تحقیقات حیوانی به دست آمده است.
- تسکین زخم و سوختگی: استفاده از کرم گزنه ممکن است بهبود زخم را تامین کند از جمله زخمهای سوختگی.
عوارض جانبی گزنه
مصرف گزنه پخته یا خشک معمولا بی خطر است. اما ممکن است چند عارضه جانبی هم داشته باشد. موقع برداشتن برگهای گزنه دقت کنید چون موهای آن می‌تواند به پوست شما صدمه بزند. این نیشها می‌توانند مجموعه‌ای از مواد شیمیایی را وارد بدن کنند از جمله:
- استیل کولین
- هیتسامین
- سروتونین
- لوکوترینس
- اسید فرمیک
این ترکیبات می‌توانند خارش، جوش، کهیر و سوزش ایجاد کنند. در موارد نادر، ممکن است افرادی واکنش آلرژیک شدید داشته باشند که می‌تواند کشنده باشد. البته این مواد شیمیایی موقع عمل آوری برگها از بین می‌روند به این معنا که با خوردن گزنه به صورت خشک یا پخته در دهان و یا معده احساس سوزش و تحریک نخواهید کرد.
زنان باردار باید از مصرف گزنه خودداری کنند چون ممکن است انقباضات رحمی تحریک شود که خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد.
اگر در حال مصرف یکی از داروهای زیر هستید قبل از استعمال گزنه با پزشکتان مشورت کنید:
- رقیق کننده‌های خون
- داروی فشار خون
- مدرها
- داروهای دیابت
- لیتیوم
گزنه می‌تواند با این داروها اختلال ایجاد کنند. برای مثال، اثر مدر این گیاه ممکن است اثر داروهای مدر را تقویت کند که خطر کم آبی بدن را تشدید می‌کند.
نحوه استفاده از گزنه
استفاده از گزنه در تغذیه روزانه خیلی راحت است. می‌توانید آن را در خانه کشت کنید یا در مناطقی که رشد می‌کنند، برداشت کنید. فقط موقع برداشت کردن توجه کنید که حتما دستکش بپوشید تا دست شما دچار خارش نشود. گلها و برگهای خشک گزنه را می‌توان دم کرد و به عنوان چای گیاهی مصرف کرد، علاوه بر برگها، ساقه و ریشه را هم می‌توان پخت و به سوپ، خورش، اسموتی و غذاهای سرخ کردنی اضافه کرد.
از خوردن برگهای تازه آن اجتناب کنید چون می‌تواند موجب تحریک و سوزش شود. البته در برخی نقاط از برگهای جوان گزنه در سالاد استفاده میشود.
تاکنون هیچ توصیه خاصی برای دوز مصرفی محصولات گزنه وجود ندارد. تحقیقات پیشنهاد می‌دهنده که دوزهای زیر برای مشکلاتی خاص، موثرتر هستند:
- بزرگی غده پروستات: ۳۶۰ میلی گرم از ریشه هر روز
- آلرژی: ۶۰ میلی گرم برگ خشک فریز شده هر روز
قرص نتونال شرکت باریج اسانس با دوز ۴۰۰ میلی گرم حاوی عصاره برگهای خشک شده گزنه است که بیشتر برای مقابله با التهاب و دردهای مفصلی توصیه میشود. قبل از استفاده از این دارو یا هر داروی دیگری بهتر است ابتدا با پزشک خود مشورت کنید سپس اقدام به استعمال آن نمایید.
درمان سوزش گزنه
ساقه و برگ گزنه هر دو حاوی موهای ریزی هستند که به هنگام تماس با پوست همانند سوزن عمل می‌کنند.
مواد شیمیایی هیستامین، استیل کولین، سروتونین، لوکوترینس و موریدین بوسیله گزنه آزاد شده و داخل پوست جریان پیدا می‌کنند و موجب خارش، سوزش و سایر علائم آلرژیک می‌شوند. معمولا دانه‌ها یا کهیرهایی به رنگ روشن روی پوست ظاهر میشود که نهایتا ۱ سانتی متر قطر دارند.
پوست اطراف کهیرها ممکن است قرمز باشد. وسعت ناحیه‌ای که دچار کهیر یا علائم آلرژیک میشود بستگی به سطحی از پوست دارد که با گزنه تماس پیدا می‌کند.
گزنه در تماس با پوست ابتدا خارش ایجاد کرده سپس پوست قرمز میشود. در موارد نادری ممکن است افرادی به گزنه حساسیت شدید داشته باشند که در این مواقع باید به دنبال درمان در مراکز درمانی بود چون می‌تواند کشنده باشد.
علائم حساسیت شدید به گزنه عبارتند از:
- گرفتگی سینه یا گلو
- دشواری در تنفس
- خس خس
- ورم در دهان از جمله زبان یا لبها
- قرمزی در ناحیه‌ای که در تماس با گزنه نبوده است (ممکن است کل بدن را بگیرد)
- دردهای شکمی
- استفراغ
- اسهال
درمان سوزش گزنه در خانه
اگر واکنش شدید به این گیاه نداشته باشید چندین روش وجود دراد که می‌توان در خانه انجام داد تا علائم تحریک گزنه برطرف شود.
درمان فوری گزنه زدگی
لازم است توجه کنید که تا ۱۰ دقیقه اول پس از تماس با گزنه، به هیچ عنوان ناحیه تماس را لمس نکنید. این بخاطر این است که مواد شیمایی روی پوست خشک شوند تا راحت‌تر از بین بروند.
هر گونه تماس یا ساییدن می‌تواذند مواد شیمیایی را بیشتر داخل پوست فرو کند و موجب عکس العمل شدیدتر و طولانیتر شود. بعد از ۱۰ دقیقه، از صابون برای شستن مواد شیمیایی از روی سطح پوست شسته شود. این کار معمولا برای کاهش یا از بین بردن هر گونه درد، خارش یا تورم کافی است. اگر به آب و صابون دسترسی ندارید، استفاده از پارچه‌ای تمیز برای پاک کردن آن ناحیه مناسب است.
بعد از پاک کردن از یک نوار چسب برای داشتن هر گونه فیبر باقیمانده روی پوست، استفاده کنید. اگر نوار چسب موثر نبود سعی کنید از موم موبر یا نوارهای آماده آن استفاده کنید.
راه حل طولانی مدت رفع سوزش نیش گزنه
اگر از روشهای بالا استفاده کردید احتمالا به سرعت خوب می‌شوید اما گاهی اوقات اثرات سوزش حداقل تا ۲۴ ساعت تداوم دارد. افرادی که در شمال زندگی می‌کنند یک راه حل سریع الاثر و دم دستی دارند که استفاده از گیاه آقطی یا پلهم است.
شما می‌توانید بلافاصله پس از تماس با گزنه به دنبال گیاه آقطی بگردید و آن را روی پوست بکشید. دلیل علمی برای این کار وجود ندارد اما طبق تجربه این کار بارها جواب پس داده است. از دماهای بالا و خراش دادن اجتناب کنید چون این کارها می‌توانند این ناحیه را تحریک کنند.
می‌توانید از کمپرس سرد برای تسکین آن استفاده کنید. همچنین از آلوئه ورا و خمیر درست شده با جوش شیرین و آب هم می‌توان بهره برد. هر چیزی که روی پوست می‌گذارید باید فقط گذاشته شود نه اینکه مالیده شود.
درمانهای دیگر خارش و سوزش گزنه
کرمهای موضعی، لوسیونها یا پمادهایی که حاوی هیدروکورتیزون هستند می‌توانند آن را آرام کنند و به کاهش قرمزی و خارش کمک کنند. آنتی هیستامین‌های خوراکی نیز در تسکین خارش موثر هستند چون واکنش بدن شما را خنثی می‌کنند. اگر تحریک پوست دردناک است از داروهای مسکن ضد التهاب استفاده کنید.
ترفندهای پیشگیری از گزش گزنه
بهترین راه برای پیشگیری از گزش گزنه آشنا کردن خودتان با گیاهان این چنینی و خودداری از تماس با آنهاست. موقع گشت زنی در طبیعت کفش با پاشنه مناسب و شلوار بلند بپوشید.
اگر می‌خواهید این گیاه را برداشت کنید حتما دستکش لاتکس استفاده کنید. اگر در هر صورت با این گیاه تماس داشته و حساسیت شدید از جمله باقی ماندن آن بیش از ۲۴ ساعت و بروز علائم در ناحیه بزرگی از بدن داشتید حتما به مراکز درمانی مراجعه کنید.
خلاصه کلام
گیاه گزنه یک گیاه مغذی محبوب در طب سنتی است. تحقیقات نشان می‌دهد که ممکن است التهاب، علائم آلرژی فصلی، فشار خون و قند خون را کاهش دهد.
علاوه بر این البته با شواهدی کم ادعاهایی مبنی بر استفاده از آن در سایر مشکلات سلامتی از جمله بزرگی پروستات خوش خیم وجود دارد.
استفاده از گزنه معمولا بی خطر است اما قبل از استفاده از آن با پزشکتان مشورت کنید. مصرف این گیاه به صورت تازه معمولا موجب تحریک میشود اما نوع پخته یا خشک شده در فریزر آن کاملا بی خطر است و می‌توان آن را مصرف کرد.
ترجمه و تالیف اختصاصی توسط مجله قرمز
منابع