شکل آب (The Shape of Water) فیلمی در ژانر فانتزی است که توسط گیرمو دل تورو کارگردان مکزیکی سینما ساخته شده است. گیرمو دل تورو یکی از کارگردان‌های صاحب‌نام سینما در حوزه فانتزی و وحشت است. این کارگردان صاحب آثار درخوری مثل هزارتوی پن و ستون فقرات شیطان و فیلم‌های قابل قبولی مثل پسر جهنمی، تیغ ۲ و حاشیه اقیانوس آرام است. در شکل آب گیرمو دل تورو به سراغ دل‌مشغولی خود یعنی کنکاش در باب موجودات عجیب‌وغریب فانتزی پرداخته است؛ اما شکل آب فیلمی بود که نسبت به دیگر آثار دل تورو بیشتر موردتوجه قرار گرفت و همین امر شاید پرداخت به این فیلم را ضروری می‌کند.
نگاهی به کارنامه سینمایی گیرمو دل تورو
گیرمو دل تورو کارگردانی است که غالب فیلم‌های او مضمونی فانتزی یا ترسناک دارند. بعد از تجربه ساخت فیلم تقلید اولین فیلم مشهور او ستون فقرات شیطان بود که او را به‌عنوانی کارگردانی توانا در ژانر وحشت معرفی کرد. بعدازاین فیلم دل تورو دست به ساخت قسمت دوم فیلم تیغ (بلید) زد، اثری که می‌توان گفت که از برادر بزرگ خود جذاب و کامل‌تر بود. بعد از موفقیت تجاری تیغ ۲، دل تورو کم‌کم از ژانر وحشت به سمت ترکیبی از وحشت، فانتزی و فیلم‌های ابرقهرمانی رفت.
هزارتوی پن تجربه بعدی دل تورو بود که به همین سبک ساخته شد. چند فیلم قبلی دل تورو عمدتاً آثاری تجاری و مبتنی بر سرگرم کردن مخاطب بودند. ولی هزارتوی پن به لطف داستان تمثیلی خود به‌شدت شخصی و خاص بود. این فیلم داستان اوفلیا دخترکی بود که شاهزاده دنیای زیرزمینی بود، بعد از گریختن او به دنیای انسان‌ها، درنهایت او تصمیم به بازگشت به‌جایی گرفت که ازآنجا آمده بود. هزارتوی پن به لطف کنکاش زیاد دل تورو در دنیای فانتزی و ترکیب عناصر جذاب و خیال‌پردازانه این سبک با ژانر وحشت و از سویی دیگر ترکیب دنیایی فانتزی با داستان جنگ داخلی اسپانیا و همچنین موسیقی فوق‌العاده خاویر ناواره ته و چهره‌پردازی و طراحی صحنه عالی خود فیلمی ماندگار و بسیار تأثیرگذار از آب درآمد، به نوعی که به‌عنوان یکی از برترین آثار فانتزی قرن بیست و یکم لقب گرفت و برنده سه جایزه اسکار شد.
بعد از هزارتوی پن، دل تورو قسمت دوم پسر جهنمی، قلعه‌ای به رنگ خون و همچنین فیلم پرهزینه حاشیه اقیانوس آرام را در کارنامه خود داشت. به‌جز این موارد دل تورو برای ساخت مجموعه فیلم پرهزینه هابیت در نظر گرفته شده بود ولی درنهایت شاید به خاطر اختلاف با تهیه‌کننده این اثر یعنی پیتر جکسون، حاشیه زیاد و انتظار فراوانی که از دل تورو برای خلق اثری همسنگ ارباب حلقه‌ها می‌رفت او از این پروژه کنار کشید؛ و خود پیتر جکسون تصمیم به ساخت این مجموعه فیلم گرفت. دل تورو بعدازاین تجارب به سمت ساخت اثر شخصی دیگری مثل هزارتوی پن رفت.
زمینه داستانی فیلم شکل آب
داستان شکل آب ترکیبی از ایده پسر جهنمی یعنی تعامل یک موجود فانتزی با شخص نگه‌دارنده او و اتفاقات حول‌وحوش آن و از نظر ترکیب واقعیت و فانتزی شبیه به هزارتوی پن بود. دل تورو برخلاف هزارتوی پن که تم داستانی تیره و غمگینی داشت تا حدودی شاد و جدای از آن موزیکال است. دل تورو برای پس‌زمینه داستانی خود دوران جنگ سرد و دهه شصت میلادی را درنگرفته بود. دهه‌ای که با تقابل کندی و خروشچف می‌رفت که جهان را آبستن جنگی جهانی کند. روند داستانی شکل آب در همین زمان می‌گذرد، یعنی زمانی که شوروی به خاطر مجهز کردن کوبا در آستانه نبردی تمام‌عیار با ایالات‌متحده بود، این نبرد تنها جنبه تسلیحاتی نداشت بلکه در حوزه‌های دیگر نظیر هوافضا نیز شکل گرفت. در این فیلم با موجودی افسانه‌ای سروکار داریم که دانشمندان آمریکایی مشغول کار و تحقیق بر روی آن هستند. موجودی که کم شباهت به موجود دوزیست دوگاه پسر جهنمی نیست. در حین این تحقیقات این موجود با نظافتچی به نام الایزا آشنا می‌شود که این خود سرآغاز ماجراهای گوناگون فیلم است.
فیلم‌نامه شکل آب
شکل آب به مانند آثار بی‌شماری از دنیای فانتزی بر حول یک روابط دیو و دلبری می‌چرخد. رابطه‌ای که از قضا می‌توان به آن رابطه دلبر- دلبر نیز گفت. موجود دوزیست در این اثر اگرچه شاید در ابتدا ترسناک باشد ولی در ادامه فرد مورد علاقه الایزا و به نوعی معشوق او می‌شود. این ترکیب عجیب تداعی‌گر فیلم پسر جهنمی است، به‌جز این می‌توان این موجود شباهت بسیاری از نظر ظاهری با موجود دوزیست فیلم پسر جهنمی دارد با این تفاوت که به‌مانند الایزا قادر به صحبت کردن نیست. جدای از این از نظر افسانه‌ای بودن و مقدس بودن در باور بومیان بسیار شبیه به روح جنگل در اثر درخور شاهزاده خانم مونونوکه هایائو میازاکی است. روحی جنگلی که حتی از نظر ظاهر هم بسیار شبیه این موجود بود.
دل تورو به جای روایتی شتاب‌زده قالب مناسب جنگ سرد را برای این روایت خود در نظر می‌گیرد. این فیلم را نیز می‌توان به‌مانند هزارتوی پن دوپاره در میان دنیای فانتزی و واقعیت دانست. اگر در هزارتو جنگ داخلی اسپانیا بستر اتقافات بود در شکل آب فضای ملتهب دهه شصت و جنگ سرد بستر کل دهنده اتفاقات است. دل تورو در شکل دادن این بستر، دقت در جزئیات عالی عمل می‌کند. طراحی شخصیت‌ها نیز قابل‌قبول و دقیق است به‌طوری که به‌مانند هزارتو، این فیلم نیز قطب منفی جذاب و قابل‌باور دارد. البته در مورد فیلم‌نامه شکل آب شاید پایان فیلم چندان جالب نیست، به‌خصوص انگار این فیلم برخلاف هزارتو گرفتار در پایان‌های خوش هالیوودی شده که با توجه به کلیات چندان قالب باور نیست و لحن این فیلم خوش‌بینانه است. به‌جز این شکل آب فاقد شکوه و ماجراهای جذاب هزارتوی پن است و بیشتر تمرکز دل تورو شاید معطوف به بازآفرینی دهه شصت میلادی شده و نه عناصر فانتزی. به‌جز موجود دوزیست فیلم چندان از نظر بار فانتزی پربار نیست و شاید توجهی که در مراسم اسکار به این فیلم شده به خاطر زمینه تاریخی این فیلم است. تاریخ اسکار ثابت کرده که فیلم که این دوران تاریخی ایالات‌متحده را بازسازی می‌کنند اگر چه به‌مانند فیلم شیکاگو یا یک ذهن زیبا متوسط باشند ولی اسکار آن‌ها را از هر نظر مورد سخاوت خود قرار خواهد داد.
نقاط قوت همیشگی آثار دل تورو
دل تورو کارگردانی است که از نظر فنی فیلم‌های قابل‌قبول و جذابی دارد. به‌مانند هزارتو و حتی دیگر آثار این کارگردان، شکل آب دارای چهره‌پردازی، فیلم‌برداری و به‌خصوص طراحی صحنه قدرتمندی است. طراحی صحنه‌ای که با دقت و موشکافی خوب به‌خوبی دهه شصت میلادی را بازسازی کرده است. چهره‌پردازی این فیلم نیز به‌مانند دیگر آثار دل تورو ستودنی است. به جز این شکل آب دارای موسیقی سرخوش و باانرژی است که انگار به کالبد طراحی صحنه عالی این فیلم روحی را می‌دهد. به این موارد باید کارگردانی خوب دل تورو که فیلمی یکدست را تحویل تماشاگر داده است را اضافه کرد. کارگردانی که به لطف بازی‌های خوب فیلم که حاصل تلاش دل تورو و گروه بازیگران بوده و همچنین تدوین عالی فیلم باعث اثر یکدست شده که نه در بیان فضای فیلم الکن و توضیحات آن ناقص است و نه دچار پرگویی است. طراحی صحنه، کارگردانی، موسیقی فیلم و تدوین این فیلم را می‌توان جز کارهای شاخص در میان آثار اکران شده در سال ۲۰۱۷ دانست. دل تورو با این فیلم نشان داد که ساخت هزارتوی پن اتفاقی نبوده و در ساخت اثری به‌مانند این فیلم توانا است.
نقاط ضعف فیلم شکل آب
شکل آب اگرچه فیلمی یکدست و خوش‌ساخت است ولی ین ادعا که این فیلم بهتر از هزارتوی پن است نمی‌تواند محلی از اعراب داشته باشد. شاید دلیل این امر موردتوجه قرار گرفتن این فیلم باشد که باعث می‌شود که آن را بتوان با هزارتوی پن مقایسه کرد. از جنبه فانتزی و خیال‌پردازی به نظرم شکل آب در مقابل هزارتوی پن حرفی برای گفتن ندارد و عمل فاقد ویژگی‌های تأثیرگذار آن فیلم بود. حتی موجود دوزیست در این فیلم به‌نوعی در حاشیه است و شاید موضوع اصلی بازآفرینی یک دوره تاریخی ایالات‌متحده است، در هزارتو پن دل تورو در بازسازی تصویری از جنگ داخلی اسپانیا موفق عمل کرد و همچنین از نظر المان‌های فانتزی بسیار قدرتمند بود. نمی‌توان به طور عادی به شکل آب ایرادی گرفت ولی در مقام مقایسه با هزارتو که حتی موفق به برنده شدن جایزه بهترین فیلم خارجی زبان در اسکار نشد، بهترین فیلم شدن سال شکل آب شاید بیشتر مرهون جنبه واقعی این فیلم بود تا خیال‌پردازی چه اسکار به‌جز مواردی استثنا غالباً نسبت به فیلم‌هایی با موضوع فانتزی یا علمی – تخیلی بی‌اعتنا است. نمود بارز آن ارباب حلقه‌ها: یاران حلقه که اگرچه نامزد ۱۳ جایزه اسکار ۲۰۰۲ بود ولی رقابت در کسب جوایز اسکار را به یک ذهن زیبا واگذار کرد. ذهن زیبایی که به‌جز بازی خوبی راسل کرو چیز دندان‌گیری نداشت.
در سال ۲۰۱۷ هم می‌توان این مورد را مشاهده کرد، چه امسال شاهد قسمت دوم فیلم جریان ساز بلید رانر با نام بلید رانر ۲۰۴۹ بودیم، اثری درخور و ماندگار از دنیس ویلنوو. به مانند اسکار ۲۰۰۲، در اسکار ۲۰۱۸ نیز بلید رانر ۲۰۴۹ که به‌زعم من یک سرو گردن از بقیه آثار ساخته‌شده در سال ۲۰۱۷ بود، حریف شکل آب و دیگر رقبا نشد و به نامزدی و برنده شدن در مورد اسکارهای فنی رضایت داد. در مورد موسیقی این فیلم نیز به نظرم شکل آب موسیقی جذاب را دارد که ساخته الکساندر دسپلات است ولی این موسیقی نه رقیبی قدرتمند برای شاهکار هانس زیمر در بلید رانر ۲۰۴۹ بود و نه در حد موسیقی فراموش‌نشدنی خاویر ناواره ته در هزارتوی پن.
شکل آب، وارث ارباب حلقه‌ها: بازگشت پادشاه
در سال ۲۰۰۱ ارباب حلقه‌ها: یاران حلقه اکران شد. این شاهکار پیترجکسون در ۱۳ رشته نازد جایزه اسکار شد ولی تنها صاحب ۴ جایزه شد. در سال ۲۰۰۳ پیترجکسون قسمت سوم این مجموعه فیلم را با نام ارباب حلقه‌ها: بازگشت پادشاه راهی سینما و متعاقب آن مراسم اسکار کرد. این فیلم در ۱۱ رشته نامزد جایزه اسکار و در میان شگفتی در تمام این ۱۱ رشته برنده جایزه اسکار شد و ارباب اسکارها را نیز به خود اختصاص داد.
گیرمو دل تورو نیز در سال ۲۰۰۶ در اسکار با اثر ستودنی هزارتوی پن با ۶ نامزدی و کسب سه جایزه بهترین فیلم‌برداری، چهره‌پردازی و طراحی صحنه حضور داشت. شکل آب به نوعی تداعی‌گر فیلم‌های فوق بود، چه در ۱۳ رشته نامزد جایزه اسکار شد و به مانند هزارتو نقاط قوت این فیلم موسیقی، چهره‌پردازی، طراحی صحنه و فیلم‌برداری به علاوه چند عامل دیگر بود. عواملی مثل کارگردانی خوب دل تورو که در میان شگفتی همگان باعث شدند ۴ جایزه شامل بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین موسیقی فیلم و بهترین طراحی صحنه نصیب فیلم شکل آب شود.
این امر می‌تواند روحی دوباره در کالبد نیمه‌جان سینمای فانتزی باشد که در حال حاضر عمده آثار سرگرم‌کننده و بدون محتوا است. درخشش و استقبال از شکل آب که با روندی آرام علی‌رغم بودجه کمتر از ۲۰ میلیون دلار مورد توجه تماشاگران نیز واقع شده، این نوید را می‌دهد که در صورت دقت، صرف عشق و انرژی زیاد و دوری از زرق‌وبرق زیاد و صرفاً تکیه بر جلوه‌های ویژه می‌توان آثاری ماندگار خلق کرد. شکل آب یکی از این آثار و از جمله فیلم‌های خوب اکران شده در سال ۲۰۱۷ است.
این مقاله توسط امین ظهورتبار از گروه نویسندگان مجله قرمز به رشته تحریر در آمده است.
بسیار عالی
ممنون از حسن نظرتون.